Ná Salaímis ár Lámha le Fuil na nÉimineach

Shoh art screeu Isla Callister 'syn earishlioar Nos.ie er yn 11oo Mee Veanagh yn Ouyir 2019.

Ta'n traartys as yn coayl dooinnoil harrish kiare bleeaney dy lieh jeh caggey eddyr yn co-chiangley leeidit liorish yn Araab Saudi marish yn reiltys Yeaman as ny hirreydee-magh Houthi er ve craghoil, lesh Ny Hashoonyn Unnaneysit cur coontey jeh myr yn geyre-ghaue dooinnoil s'messey 'sy theihll.

Neayr's 2015, ta'n caggey theayagh ayns Yeaman er varroo 91,600 dy leih, as ta 24.1 millioon dy leih ayns feme cooney debejagh, rere fysseree noa currit magh liorish yn çhalee fysseree ynnyd as taghyrt streeu armit. Ta troddan bleaystanys yn Araab Saudi er n'yannoo dean jeh'n theay, as myr eiyrtys er shen, ta ny smoo na 8000 dy vraane, dy gheiney as dy phaitçhyn neu-chyndagh er n'gheddyn baase. Gys y laa t'ayn jiu, ta'n co-chiangley kyndagh jeh'n chooid smoo jeh ny baaseyn theayagh.

Choud's ta'n chooid smoo jeh'n cho-phobble eddyr-ashoonagh cur feoh da ny soiaghyn er y theay liorish co-chiangley yn Araab Saudi, trooid magh 2010–18, va'n Vretin Vooar as Steatyn Unnaneysit America jees jeh ny cheeraghyn ren creck yn earroo smoo dy armyn rish yn Araab Saudi. Ayns ymmodee aghtyn, ta ny dellalyn shoh jannoo co-ayrnee jeu ayns ny loghtyn caggee ta noi'n leigh eddyr-ashoonagh ta goll er jannoo ayns y Yeaman liorish armeeyn y cho-hiangley. Agh, cre'n aght ta shoh bentyn rish Mannin veg veen?

Ec jerrey 2018, ren feysht screeuit gys Westminster soilshaghey magh dy row etleyderyn Saudi ynsit liorish Armee Aer Hostyn ec yn ynnyd aer oc ayns Ynys Môn, ‘RAF Valley’. Ren mooarane possanyn shee Bretnagh jannoo plaiynt noi trainal etleyderyn Saudi as yn ymmyd jeh reamys-aer Vretin. Lurg shoh, hie eh er feddyn magh dy vel ymmyd jeant jeh'n phurt aer theayagh ayns Mannin, Roonysvie, liorish yn Aer Armee Saudi ayns yn trainal oc liorish Armee Vretin.

Ta'n banglane Manninagh jeh'n chommeeys Celtiagh er ve coraa gastey er yn chooish, as ad chionney er yn reiltys as yn Çhirveishaght Fendeilys son ansooryn. Trooid shoh, v'ad er nyn shickyraghey liorish yn Çhirveishaght Fendeilys dy row Roonysvie nane jeh ny pairkyn aer ‘ynnydoil’ ymmydit ayns trainal pilotyn eddyr-ashoonagh. Hooar ad magh dy row 37 dy leih voish yn Armee Saudi ynsit ec RAF Valley myrgeddin. Ta shoh kiangley Reiltys Vannin rish aarlaghey ny pilotyn Saudi ta kyndagh jeh ny loghtyn caggee ayns yn Yeaman.

Ayns çhionraa copharteeagh leeidit liorish y Chommeeys Celtiagh as y banglane Manninagh jeh Amnesty International çheu-mooie jeh Roonysvie, ren ny piggadee jannoo aghin da'n reiltys dy gheddyn coontys oikoil voish Westminster dy ghra dy negin dooin kiarail ynsaghey son çheer erbee ta'd creck armyn gys. Ny sodjey, red ad gyllagh er reiltys Mannin dy hassoo noi'n ymmyd jeh Roonysvie son yn ynsaghey.

Ayns coontys liorish yn Ard-Shirveishagh, Howard Quayle MHK, dooyrt eh dy row yn chooish ass stiurey Mannin er yn oyr dy vel currym er Westminister son fendeilys as commeeyssyn eddyr-ashoonagh cordail rish yn vunraght. Marish shen, ren eh fockley magh dy row yn slattys cormid t'ec yn ellan lhiettal yn reiltys veih jannoo lhiettrimys er ashoonaght ynrican. Dy boiragh, dooyrt Howard Quayle dy row tailley eeckit da'n reiltys son dagh keayrt ta'n cliaghtey cheet faare y thalloo fegooish goaill grunt ec Roonysvie as dy row yn ymmyd jeh'n phurt aer liorish yn RAF lhiggey da ny stiureyderyn traaght-aer mooadaghey ny hooryn cliaghtey oc. Ta ny hoyryn fardalagh shoh currit go doorey liorish ny loghtyn caggee ta ny pilotyn Saudi jannoo ayns yn Yeaman.

Cheau Bernard Moffat voish yn Commeeys Celtiagh ourys er yn aggyrt liorish yn Ard-Shirveishagh dy beign da Mannin kiarail cooney trainal fo'n vunraght. Daggyr eh nagh nee shoh myr ta'n chooish, as rere yn choardailys bun-raghtoil bentyn rish fendeilys va reaghit ayns 1969, cha nod skimmee cahnagh voish buill elley sy theihll jannoo ymmyd jeh Mannin, na e reamys aer, gyn cordailys ro-laue voish Reiltys Vannin.

Dy hamlagh, neayr's ayns yn Yeaman toshiaght, ta toyrtys jeh £27,000 er ve currit da sheshaghtyn giastyllagh ta cooney lesh yn gheyre-ghaue liorish Reiltys Vannin. My vees yn reiltys tannaghtyn dy lhiggey da pilotyn Saudi jannoo ymmyd jeh Roonysvie, ta'n cooney argidoil er ve jeant ayns fardail.

Reeshtagh, she smooinaght chadjin y reiltys eh nagh vel coraa ny niart-stiuree ain harrish yn cooish. Cha vod shoh ve er ny endeil. Dy ve smooinit er myr oltey currymagh jeh'n cho-phobble dowanagh, shegin da Reiltys Vannin shassoo er cairys. T'eh traa dy chur jerrey er y chiangley eddyr caggey as y purt aer theayagh ain, as dy ghoaill aa-smooinaght er nyn mooinjerys rish Westminster. My ta currym orrin dy hrainal pilotyn caggee voish yn Araab Saudi ec Roonysvaie as sollaghey nyn laueyn lesh fuill Yeamanee neu-chyndagh cordail rish bun-raght Vretin, gys niurin lesh.

Ná Salaímis ár Lámha le Fuil ná nÉimineach

Seo alt a scríobh Isla Callister san irisleabhar Nos.ie ar an 11ú Mí Mheán Fómhair 2019.

Tá an scrios agus an caillteanas daonna thar cheithre bliana go leith de chogadh idir an comhghuaillíocht atá á treorú ag an Araib Shádach le Rialtas Éimin agus na réabhlóidithe Houthi tar éis a bheith tubaisteach, leis na Náisiúin Aontaithe ag déanamh cur síos air mar an ghéarchéim dhaonna is measa ar domhan.

Ó 2015, tá an cogadh cathartha in Éimin tar éis marú 91,600 duine, agus tá 24.1 milliún duine a bhfuil cúnamh ag teastáil go géar uathu, de réir sonraí nua curtha amach ag an tionscadal sonraí ionaid agus imeachta coinbhleachta armáilte. Tá feachtas buamála na hAraibe Sádaí tar éis sprioc a dhéanamh den phobal, agus mar thoradh air sin, tá níos mó ná 8000 bean, fear agus páiste neamhchiontach tar éis bás a fháil. Go dtí an lá atá inniu ann, tá an chomhghuaillíocht ciontach sa chuid is mó de básanna an phobail.

Chomh fada agus atá an chuid is mó den chomhphobal idirnáisiúnta ag léiriú fuatha do na hionsaithe ar an bpobal ag comhghuaillíocht na hAraibe Sádaí, le linn 2010–18, bhí an Bhreatain agus Stáit Aontaithe Mheiriceá dhá cheann de na tíortha a dhíol an líon is mó d'airm leis an Araib Shádach. In iliomad bealaí, tá na trádálacha seo ag déanamh rannpháirtithe díobh sna coireanna cogaidh atá in aghaidh an dlí idirnáisiúnta atá á ndéanamh in Éimin ag airm na comhghuaillíochta. Ach, conas atá seo ag baint le Manainn bheag mhín?

Ag deireadh 2018, rinne ceist scríofa in Westminster míniú go raibh píolótaí Sádacha á n-oiliúint ag Aerfhórsa Shasana ag an ionad aeir atá acu in Ynys Môn, ‘RAF Valley’. Rinne mórán grúpaí síochána Breatnacha gearán in aghaidh thraenáil na bpíolótaí Sádacha agus an úsáid d'aerspás na Breataine Bige. Ina dhiaidh seo, fuarthas amach go bhfuil úsáid déanta den aerfort poiblí i Manainn, Roonysvie, ag an Aerfhórsa Sádach ina gcuid traenála ó Arm na Breataine.

Tá an craobh Manannach den Chonradh Ceilteach tar éis a bheith ag plé go gasta leis an scéal, agus iad ag cur brú ar an rialtas agus an Roinn Cosanta ar son freagraí. Tríd seo, bhí siad á ndearbhú ag an Roinn Cosanta go raibh Roonysvie ceann de na aerpháirceanna ‘áitiúla’ úsáidte i dtraenáil píolóta idirnáisiúnta. Fuaireadar amach go raibh 37 duine ón Arm Sádach á n-oiliúint ag RAF Valley freisin. Ceanglaíonn sé seo Rialtas Mhanann le hoiliúint na bpíolótaí Sádacha atá ciontach sna coireanna cogaidh in Éimin.

In agóid chomhpháirteach treoraithe ag an Chonradh Ceilteach agus an craobh Manannach de Amnesty International taobh amuigh de Roonysvie, rinne lucht na bpicéad achainí ar an rialtas le cuntas oifigiúil a fháil ó Westminster ag rá gur éigean dúinn oiliúint a sholáthar do thír ar bith a bhfuil siad ag díol airm leo. Anuas air sin, d'iarradar ar rialtas Mhanann seasamh in aghaidh na húsáide de Roonysvie don oiliúint.

I ráiteas ag an bPríomh-Aire, Howard Quayle MHK, dúirt sé go raibh an scéal as stiúradh Manann de bhrí go bhfuil cúram ar Westminister ar chosaint agus ar chonarthaí idirnáisiúnta de réir an bhunreachta. Chomh maith leis sin, d'fhógair sé go raibh an tAcht Comhionannais atá ag an oileán ag cur coisc ar an rialtas bac a chur ar náisiúntacht amháin. Ar an drochuair, dúirt Howard Quayle go raibh táille íoctha leis an rialtas as gach uair atá an cleachtadh ag teacht i ngar don talamh gan tuirlingt ag Roonysvie agus go raibh an úsáid den aerfort ag an RAF ag ligean do na stiúrthóirí aerthráchta méadú a gcuid uaireanta cleachtaidh. Tá na cúiseanna suaracha seo sáraithe ag na coireanna cogaidh atá na píolótaí Sádacha ag déanamh in Éimin.

Chaith Bernard Moffat ón Chonradh Ceilteach amhras ar an maíomh ag an Phríomh-Aire gurbh éigean do Mhanainn cúnamh traenála a sholáthar faoin bhunreacht. Dúirt sé nach é seo mar atá an scéal, agus de réir an chomhaontaithe bhunreachtúil ag baint le cosaint a bhí socraithe i 1969, ní féidir le foireann mhíleata ó áiteanna eile ar domhan úsáid a dhéanamh de Mhanainn, ná a haerspás, gan comhaontú roimh ré ó Rialtas Mhanann.

Go híorónta, ó thosaigh an choimhlint in Éimin, tá deontas de £27,000 tugtha do chumainn charthanachta atá ag cabhrú leis an ghéarghá ag Rialtas Mhanann. Má leanann an rialtas ag ligean do phíolótaí Sádacha úsáid a dhéanamh de Roonysvie, tá an cúnamh airgid déanta in aisce.

Arís, is tuairim choitianta an rialtais é nach bhfuil guth ná neart againn ar an scéal. Ní féidir é seo a chosaint. Le bheith áirithe mar bhall cúramach den chomhphobal domhanda, is éigean do Rialtas Mhanann seasamh ar son an chirt. Tá sé in am deireadh a chur leis an cheangal idir cogadh agus an t-aerfort poiblí atá againn, agus athsmaoineamh a dhéanamh ar ár ngaol le Westminster. Má tá cúram orainn traenáil píolótaí cogaidh ón Araib Shádach ag Roonysvaie agus ár lámhaa a thruailliú le fuil Éimineach neamhchiontach de réir bunreachta na Breataine, go hifreann leis.