Tá todhchaí na teanga i lámha na bpáistí

Shoh art screeu Isla Callister 'syn earishlioar Nos.ie er yn 5oo Jerrey Souree 2018.

Daase yn Ghlare Vanninagh ass yn vanglane cheddin dy ghlaraghyn as ny shuyraghyn eck, Yernish as Gaelg ny Halbey, as ga dy vel ad er ve gaase veih-my-cheilley nearys yn trass eash jeig, son keeadyn dy vleeantyn ta nyn loayreyderyn er streeu co-laik as er chur eddin rish ny doilleeidyn cheddin dy reayll ny glaraghyn, ny tradishoonyn as ny cultooryn oc bio.

Chum yn Ghaelg magh tra ren ny Loghlinee soiaghey er Mannin as hannee ee lajer myr çhengey ny mayrey yn ellan rish keeadyn dy vleeantyn. Va shoh derrey 1765 as yn slattys aaphooaraghey, tra va Mannin goit er egin liorish Sostyn. Ren shoh drogh-ymmyd jeh ny Manninee as, er ram aghtyn, she shoh hug baase voal y Ghaelg myr glare y theay er e hoshiaght. Trooid jerrey yn hoghtoo cheead jeig as yn nuyoo cheead jeig, ren arraghey magh, arraghey stiagh, turrysaght as noidys yn agglish as yn reiltys, cur er ny Manninee jannoo toshiaght dy ghoaill nearey jeh nyn glare hene, as ren edjaghys eginagh ayns Baarle shickyraghey nagh row Gaelg currit da'n çheeloghe aeg myrgeddin.

Lesh bishaghey turryssaght, ren ymmodee sleih jannoo faghid jeh ny Manninee son loayrt Gaelg. Ghow ad toshiaght dy smooinaghtyn dy row çhengey nyn mayrey gyn feeuid erbee as haink ad dy ve nyn yoarreeyn sy çheer oc hene. Va ny drogh smooinaghtyn shoh feeit stiagh dy dowin ayns king ny Manninee as haink yn raa ‘cha jean oo cosney ping lesh y Ghailck’ dy ve cadjin ny mast'oc.

Ghow ny smooinaghtyn tranlaasagh shoh niart, as va'n Ghaelg faagit ayns stayd seaghnagh. Agh, er fud yn eedoo cheead, cre erbee cha dorraghey as va stayd y Ghaelg jeeaghyn, va dy kinjagh doghys as jerkallys dy jinnagh yn Ghaelg blaaghey reesht. Ayns 1947, haink Éamon de Valera, ard-hirveishagh Nerin ec y traa v'ayn, gys Mannin, as t'eh bwooise da shoh dy vel ny recoyrtyssyn s'feeu as share ain jeh'n ghlare Vanninagh.

Er yn turrys neuformoil echey, veeit eh rish loayreyder dooghyssagh Ned Maddrell, as loayr ad ry-cheilley ayns nyn ghlare ghooie. Lurg shoh, ren eh aghin lettyryn mooarey ayns yn ennym ‘Barrantys Beeal-arrish Yernagh’ dy heet gys yn ellan as recoyrtyssey loayrtee dooghyssagh s'jerree yn Ghaelg. Un vlein ny s'anmey haink Kevin Danaher gys yn ellan, as ghow eh ayns laue dy recoyrtyssey 23 dy vraane as deiney marish ynseydee jeean yn ellan, far-enmyssit ‘Ny Muscadeyryn’. Va'n obbyr oc dy yeeaghyn yn aght va Gaelg goll er loayrt liorish ny loayrtee dooghyssagh, as chroo eh kiangley slane femoil eddyr ny loayeyderyn dooghyssagh as ny aavioderyn. Gyn dooyt va ny recoyrtyssyn shoh erskyn towse scanshoil ayns yn troddan dy hauail yn Ghaelg.

Hooar yn kione-earroo 'sy vlein 1961 dy row 0.34% jeh'n phobble, 156 sleih, foast loayrt Gaelg, yn earroo s'inshley dy loayrtee rieau. Agh, ga dy ren ymmodee scoillaryn fockley magh dy row yn ghlare Vanninagh marroo lurg baase Ned Maddrell, yn loayreydeyr dooghyssagh s'jerree, cha row eh agh toshiaght yn aavioghey veagh cur er yn Ghaelg dy vlaaghey as bishaghey.

Trooid ny shiaghtadyn ayns earish dy anvea ashoonagh, va Manninee aegey treeal dy aavioghey nyn gultoor. She ny sidooryn glare ren gynsagh Gaelg voish Ned Maddrell as e leid, va'n niart va yn aavioghey. Hug ad er bun sheshaghtyn cultooroil, as kindagh roosyn, va claareyn Gaelgagh er yn radio, cowraghyn Gaelgagh er ny raaidyn as brastylyn Gaelgagh harrish yn ellan. Haink yn Ghaelg dy ve ny smoo ry-akin ayns Mannin, as lurg keeadyn dy vleeantyn dy hranlaase, fy yerrey v'eh gaase ny s'taitnyssagh dy ynsagh as dy loayrt Gaelg ayns Mannin reesht.

Dy hickyraghey yn aavioghey jeh'n ghlare, v'eh jeh'n scansh smoo dy chur sleih aegey ec e chree. Ga dy beign da ynseydee gynsagh Frangish, cha row Gaelg ny ayrn jeh'n coorse-ynsee edyr. Agh, ren shoh caghlaa ayns 1992 tra va'n Ghaelg currit stiagh sy curriglym as va fer-oik Gaelgagh er ny pointeil chammah as possan shooyllagh veagh cur ynsagh Gaelgagh da ynseydee scoillyn yn ellan. She kesmad er yn raad kiart va shoh, agh foast, cha row Gaelg agh ny cooish va ynseydee bunscoill reih dy yannoo son traa giare dagh shiaghtin.

Ec y traa cheddin, hug kuse dy phaarantyn as Gaelg oc er bun brastyl Gaelgagh cour oikanyn enmyssit ‘Yn Chied Chesmayd’ (haink shoh dy ve ‘Mooinjer Veggey’). She kyndagh rish aggyrtys speeideilagh va ‘Bunscoill Ghaelgagh’, bunscoill slane Gaelgagh, currit er bun ayns 2001. Va shoh cooilleeney ard-yindyssagh, son veagh eh croo sheeloghe noa dy loayrtee dooghyssagh.

Jiu, ta 70 paitchyn ec y Vunscoill as harrish ny bleeantyn shoh chaie, ta edjaghys slane Gaelgagh ry-gheddyn ayns jeih cooishyn ec kuse dy ardscoillyn harrish yn ellan. Ta shoh cur caa daa scoillaryn y Vunscoill dy gholl er lesh edjaghys trooid Gaelg son yn chied tree bleeaney jeh ardscoill. Marish shoh, ta caa da dagh studeyr, cre erbee ny glaraghyn dynsee ad ec bunscoill, dy chosney teishtyn GCSE as A-level ayns Gaelg.

Ayns yn kione-earroo s'jerree, ren ny smoo ny 1,800 dy leih gra dy vod ad loayrt, lhaih ny screeu ayns Gaelg, as ta shoh meanal dy vel ny smoo Gaelgeyryn ayn jiu na ta er ve ayn ayns sheelogheyn. Gyn ourys she cowrey firrinagh ta shoh dy vel yn ghlare gaase dy mie, as sleih aegey ec e cree hene. Nish, shegin da'n Ghaelg ve lowit dy 'aase ayns dy chooilley voayl, dy chaghlaa dy dooghysshagh as, ny strimmey na shoh, shegin jee çheet dy ve cadjin mastey yn pobble.

Myr glare veg erbee erbee elley, ta foast kiappyn-snapperal er nyn raad as tammylt mie dy ghrunt roin dy hroailt. Ta Adrian Cain, yn Greinneyder ec Cultoor Vannin, er loayrt mychione yn feme t'ain er tooilley sleih ta arryltagh dy ynsaghey ec yn Vunscoill as ayns ny bunscoillyn as ardscoillyn fud Mannin. Agh, cha nel traa-ry-heet yn Ghaelg er yeeaghyn cha gial ayns ymmodee bleeantyn as ta'n traa ry-heet shen ayns laueyn paitçhyn Manninagh, chammah adsyn t'ec y Vunscoill Ghaelgagh as adsyn ta çheu-mooie jee. Shegin dooin goaill ayns laue myr yn nah chesmad ain dy lhiggey da'n ghlare blaaghey as çheet er-ash ooilley harrish Mannin. Dy voddey beayn ee!

Tá todhchaí na teanga i lámha na bpáistí

Seo alt a scríobh Isla Callister san irisleabhar Nos.ie ar an 5 Iúil 2018.

D'fhás an Mhanainnis as an chraobh chéanna teangacha agus na deirfiúracha aici, Gaeilge agus Gaeilge na hAlban, agus cé go bhfuil siad tar éis a bheith ag fás óna chéile ón tríú haois déag, leis na céadta bliain tá a gcainteoirí tar éis troid araon agus cur in éadan na ddeacrachtaí céanna le coinneáil na dteangacha, na traidisiúin agus na cultúir acu beo.

Sheas an Mhanainnis amach nuair a rinne na Lochlannaigh ionsaí ar Mhanainn agus d'fhan sí láidir mar mháthairtheanga an oileáin leis na céadta bliain. B'in mar a bhí go dtí 1765 agus an t-acht athdhílsithe, nuair a bhí Manainn gafa le lámh láidir ag Sasana. Rinne seo drochúsáid de na Manannaigh agus, ar a lán bealaí, is é seo a chuir bás mall na Manainnise mar theanga na tuaithe ar aghaidh. Trí dheireadh an ochtú haois déag agus an naoú haois déag, rinne eisimirce, inimirce, turasóireacht agus naimhdeas na heaglaise agus an rialtais, cur ar na Manannaigh tús a dhéanamh le gabháil náire dá dteanga féin, agus rinne oideachas éigeantach i mBéarla cinntiú nach raibh Manainnis tugtha don ghlúin óg freisin.

Le méadú turasóireachta, rinne mórán daoine magadh faoi na Manannaigh as Manainnis a labhairt. Thosaigh siad ag smaoineamh go raibh a máthairtheanga gan mhaith ar bith agus thángadar le bheith ina ndeoraithe ina dtír féin. Bhí na drochsmaointe seo fite isteach go domhain i gcinn na Manannach agus tháinig an nath ‘ní dhéanfaidh tú fáil pingin leis an Mhanainnis’ a bheith coitianta ina measc.

Ghabh na smaointe tíoránacha seo neart, agus bhí an Mhanainnis fágtha i staid léanmhar. Ach, ar feadh an fhichiú haois, cibé chomh dorcha agus bhí staid na Manainnise ag féachaint, bhí i gcónaí dóchas agus súil go ndéanfadh an Mhanainnis bláthú arís. I 1947, tháinig Éamon de Valera, Taoiseach na hÉireann ag an am a bhí ann, go Manainn, agus is é a bhuíochas air seo go bhfuil na taifeadtaí is fiúntaí agus is fearr againn den teanga Mhanannach.

Ar an turas neamhfhoirmiúil aige, bhuail sé le cainteoir dúchais Ned Maddrell, agus labhraíodar le chéile ina dteanga dhúchais. Ina dhiaidh seo, rinne sé achainí i scríbhinn san ainm ‘Coimisiún Béaloideas Éireann’ le teacht go dtí an t-oileán agus taifead a dhéanamh ar chainteoirí dúchasacha deireanacha na Manainnise. Bliain amháin níos déanaí tháinig Kevin Danaher go dtí an t-oileán, agus thug sé faoi taifead a dhéanamh ar 23 de mhná agus daoine le daltaí diana an oileáin, leasainmnithe ‘Na Muscaedóirí’. Bhí an obair acu le féachaint ar an dóigh a raibh Manainnis á labhairt ag na cainteoirí dúchasacha, agus chruthaigh sé ceangal fíorthábhachtach idir na cainteoirí dúchasacha agus na hathbheochanóirí. Gan dabht bhí na taifeadtaí seo thar a bheith tábhachtach sa troid ar son slánú na Manainnise.

Fuair an daonáireamh sa bhliain 1961 go raibh 0.34% den phobal, 156 duine, fós ag labhairt na Manainnise, an líon is ísle cainteoirí riamh. Ach, cé go ndearna mórán scoláirí fógairt go raibh an teanga Mhanannach marbh i ndiaidh bhás Ned Maddrell, an cainteoir dúchasach is déanaí, ní raibh sé ach tús na hathbheochana a bheadh ag cur ar an Mhanainnis bláthú agus méadú.

Trí na seachtóidí in aimsir achrainn náisiúnta, bhí Manannaigh óga ag beartú ar athbheochan a gcultúir. Is é na saighdiúirí teanga a d'fhoghlaim an Mhanainnis ó Ned Maddrell agus a leithéid, an neart a bhí san athbheochan. Chuireadar ar bun cumainn chultúrtha, agus mar gheall orthusan, bhí cláir Mhanainnise ar an raidió, comharthaí Manainnise ar na bóithre agus ranganna Manainnise timpeall an oileáin. Tháinig an Mhanainnis le bheith níos feiceálaí i Manainn, agus i ndiaidh na céadta bliain de leatrom, faoi dheireadh bhí sé ag fás níos taitneamhaí le foghlaim agus le labhairt na Manainnise i Manainn arís.

Le cinntiú athbheochan na teanga, bhí sé den tábhacht is mó daoine óga a chur ag a croí. Cé gurbh éigean do dhaltaí Fraincis a fhoghlaim, ní raibh an Mhanainnis ina cuid den chúrsa scoile ar chor ar bith. Ach, athraíodh é seo i 1992 nuair a bhí an Mhanainnis curtha isteach sa gcuraclam agus bhí oifigigh Mhanainnise á gceapadh chomh maith agus grúpa taistil a bheadh ag tabhairt oideachas Manainnise do dhaltaí scoileanna an oileáin. Ba chéim ar an mbealach ceart é seo, ach fós, ní raibh an Mhanainnis ach ina ábhar a bhí daltaí bunscoile rogha le déanamh ar feadh tamaill ghearr gach seachtain.

Ag an am céanna, chuir roinnt tuismitheoirí agus Manainnis acu ar bun rang Manainnise i gcomhair leanaí darb ainm ‘An Chéad Chéim’ (tháinig seo a bheith ‘Daoine Maithe’). Is mar gheall ar éileamh mór a bhí ‘Bunscoil Ghaelach’, bunscoil lán-Ghaelg, curtha ar bun i 2001. Bhí sé seo ina éacht iontach, mar a bheadh sé ag cruthú glúin nua de chainteoirí dúchasacha.

Inniu, tá 70 páiste ag an Bhunscoil agus thar na blianta seo caite, tá oideachas lán-Ghaelg ar fáil i ndeich cúrsa ag roinnt ardscoileanna timpeall an oileáin. Tá sé seo ag tabhairt deis do dhaltaí na Bunscoile dul ar aghaidh le hoideachas trí Mhanainnis don chéad trí bliana den ardscoil. Leis seo, tá deis ag gach dalta, cibé na teangacha a d'fhoghlaimíodar ag bunscoil, gnóthú teastais GCSE agus A-level sa Manainnis.

Sa daonáireamh is deireanaí, rinne níos mó ná 1,800 duine rá gur féidir leo labhairt, léamh nó scríobh i Manainnis, agus tá sé seo ciallú go bhfuil níos mó cainteoirí Manainnise ann inniu ná atá tar éis a bheith ann le glúine. Gan amhras is comhartha fírinneach é seo go bhfuil an teanga ag fás go maith, agus daoine óga ag a croí féin. Anois, is éigean don Mhanainnis a bheith ceadaithe fás i ngach uile áit, le hathrú go nádúrtha agus, níos troime ná seo, is éigean di teacht chun bheith coitianta i measc an pobail.

Mar theanga bheag ar bith eile, tá fós ceapa tuisle ar ár mbealach agus achar maith de thalamh romhainn le taisteal. Tá Adrian Cain, an Spreagthóir ag Cultúr Mhanann, tar éis labhairt faoin riachtanas atá againn ar thuilleadh daoine atá sásta foghlaim ag an Bhunscoil agus sna bunscoileanna agus ardscoileanna ar fud Mhanann. Ach, níl todhchaí na Manainnise féachaint chomh geal i mórán blianta agus tá an todhchaí sin i lámha páistí Manannacha, chomh maith leosan atá ag an Bhunscoil Ghaelach agus iadsan atá taobh amuigh di. Is éigean dúinn dul i ngleic leis an dara céim againn ligean don teanga bláthú agus teacht ar ais ar fud Mhanann uile. Gura fada buan í!