Tá todhchaí na teanga i lámha na bpáistí
Shoh art screeu Isla Callister 'syn earishlioar Nos.ie er yn 5oo Jerrey Souree 2018.
Daase yn Ghlare Vanninagh ass yn vanglane cheddin dy ghlaraghyn as ny shuyraghyn eck, Yernish as Gaelg ny Halbey, as ga dy vel ad er ve gaase veih-my-cheilley nearys yn trass eash jeig, son keeadyn dy vleeantyn ta nyn loayreyderyn er streeu co-laik as er chur eddin rish ny doilleeidyn cheddin dy reayll ny glaraghyn, ny tradishoonyn as ny cultooryn oc bio.
Chum yn Ghaelg magh tra ren ny Loghlinee soiaghey er Mannin as hannee ee lajer myr çhengey ny mayrey yn ellan rish keeadyn dy vleeantyn. Va shoh derrey 1765 as yn slattys aaphooaraghey, tra va Mannin goit er egin liorish Sostyn. Ren shoh drogh-ymmyd jeh ny Manninee as, er ram aghtyn, she shoh hug baase voal y Ghaelg myr glare y theay er e hoshiaght. Trooid jerrey yn hoghtoo cheead jeig as yn nuyoo cheead jeig, ren arraghey magh, arraghey stiagh, turrysaght as noidys yn agglish as yn reiltys, cur er ny Manninee jannoo toshiaght dy ghoaill nearey jeh nyn glare hene, as ren edjaghys eginagh ayns Baarle shickyraghey nagh row Gaelg currit da'n çheeloghe aeg myrgeddin.
Lesh bishaghey turryssaght, ren ymmodee sleih jannoo faghid jeh ny Manninee son loayrt Gaelg. Ghow ad toshiaght dy smooinaghtyn dy row çhengey nyn mayrey gyn feeuid erbee as haink ad dy ve nyn yoarreeyn sy çheer oc hene. Va ny drogh smooinaghtyn shoh feeit stiagh dy dowin ayns king ny Manninee as haink yn raa ‘cha jean oo cosney ping lesh y Ghailck’ dy ve cadjin ny mast'oc.
Ghow ny smooinaghtyn tranlaasagh shoh niart, as va'n Ghaelg faagit ayns stayd seaghnagh. Agh, er fud yn eedoo cheead, cre erbee cha dorraghey as va stayd y Ghaelg jeeaghyn, va dy kinjagh doghys as jerkallys dy jinnagh yn Ghaelg blaaghey reesht. Ayns 1947, haink Éamon de Valera, ard-hirveishagh Nerin ec y traa v'ayn, gys Mannin, as t'eh bwooise da shoh dy vel ny recoyrtyssyn s'feeu as share ain jeh'n ghlare Vanninagh.
Er yn turrys neuformoil echey, veeit eh rish loayreyder dooghyssagh Ned Maddrell, as loayr ad ry-cheilley ayns nyn ghlare ghooie. Lurg shoh, ren eh aghin lettyryn mooarey ayns yn ennym ‘Barrantys Beeal-arrish Yernagh’ dy heet gys yn ellan as recoyrtyssey loayrtee dooghyssagh s'jerree yn Ghaelg. Un vlein ny s'anmey haink Kevin Danaher gys yn ellan, as ghow eh ayns laue dy recoyrtyssey 23 dy vraane as deiney marish ynseydee jeean yn ellan, far-enmyssit ‘Ny Muscadeyryn’. Va'n obbyr oc dy yeeaghyn yn aght va Gaelg goll er loayrt liorish ny loayrtee dooghyssagh, as chroo eh kiangley slane femoil eddyr ny loayeyderyn dooghyssagh as ny aavioderyn. Gyn dooyt va ny recoyrtyssyn shoh erskyn towse scanshoil ayns yn troddan dy hauail yn Ghaelg.
Hooar yn kione-earroo 'sy vlein 1961 dy row 0.34% jeh'n phobble, 156 sleih, foast loayrt Gaelg, yn earroo s'inshley dy loayrtee rieau. Agh, ga dy ren ymmodee scoillaryn fockley magh dy row yn ghlare Vanninagh marroo lurg baase Ned Maddrell, yn loayreydeyr dooghyssagh s'jerree, cha row eh agh toshiaght yn aavioghey veagh cur er yn Ghaelg dy vlaaghey as bishaghey.
Trooid ny shiaghtadyn ayns earish dy anvea ashoonagh, va Manninee aegey treeal dy aavioghey nyn gultoor. She ny sidooryn glare ren gynsagh Gaelg voish Ned Maddrell as e leid, va'n niart va yn aavioghey. Hug ad er bun sheshaghtyn cultooroil, as kindagh roosyn, va claareyn Gaelgagh er yn radio, cowraghyn Gaelgagh er ny raaidyn as brastylyn Gaelgagh harrish yn ellan. Haink yn Ghaelg dy ve ny smoo ry-akin ayns Mannin, as lurg keeadyn dy vleeantyn dy hranlaase, fy yerrey v'eh gaase ny s'taitnyssagh dy ynsagh as dy loayrt Gaelg ayns Mannin reesht.
Dy hickyraghey yn aavioghey jeh'n ghlare, v'eh jeh'n scansh smoo dy chur sleih aegey ec e chree. Ga dy beign da ynseydee gynsagh Frangish, cha row Gaelg ny ayrn jeh'n coorse-ynsee edyr. Agh, ren shoh caghlaa ayns 1992 tra va'n Ghaelg currit stiagh sy curriglym as va fer-oik Gaelgagh er ny pointeil chammah as possan shooyllagh veagh cur ynsagh Gaelgagh da ynseydee scoillyn yn ellan. She kesmad er yn raad kiart va shoh, agh foast, cha row Gaelg agh ny cooish va ynseydee bunscoill reih dy yannoo son traa giare dagh shiaghtin.
Ec y traa cheddin, hug kuse dy phaarantyn as Gaelg oc er bun brastyl Gaelgagh cour oikanyn enmyssit ‘Yn Chied Chesmayd’ (haink shoh dy ve ‘Mooinjer Veggey’). She kyndagh rish aggyrtys speeideilagh va ‘Bunscoill Ghaelgagh’, bunscoill slane Gaelgagh, currit er bun ayns 2001. Va shoh cooilleeney ard-yindyssagh, son veagh eh croo sheeloghe noa dy loayrtee dooghyssagh.
Jiu, ta 70 paitchyn ec y Vunscoill as harrish ny bleeantyn shoh chaie, ta edjaghys slane Gaelgagh ry-gheddyn ayns jeih cooishyn ec kuse dy ardscoillyn harrish yn ellan. Ta shoh cur caa daa scoillaryn y Vunscoill dy gholl er lesh edjaghys trooid Gaelg son yn chied tree bleeaney jeh ardscoill. Marish shoh, ta caa da dagh studeyr, cre erbee ny glaraghyn dynsee ad ec bunscoill, dy chosney teishtyn GCSE as A-level ayns Gaelg.
Ayns yn kione-earroo s'jerree, ren ny smoo ny 1,800 dy leih gra dy vod ad loayrt, lhaih ny screeu ayns Gaelg, as ta shoh meanal dy vel ny smoo Gaelgeyryn ayn jiu na ta er ve ayn ayns sheelogheyn. Gyn ourys she cowrey firrinagh ta shoh dy vel yn ghlare gaase dy mie, as sleih aegey ec e cree hene. Nish, shegin da'n Ghaelg ve lowit dy 'aase ayns dy chooilley voayl, dy chaghlaa dy dooghysshagh as, ny strimmey na shoh, shegin jee çheet dy ve cadjin mastey yn pobble.
Myr glare veg erbee erbee elley, ta foast kiappyn-snapperal er nyn raad as tammylt mie dy ghrunt roin dy hroailt. Ta Adrian Cain, yn Greinneyder ec Cultoor Vannin, er loayrt mychione yn feme t'ain er tooilley sleih ta arryltagh dy ynsaghey ec yn Vunscoill as ayns ny bunscoillyn as ardscoillyn fud Mannin. Agh, cha nel traa-ry-heet yn Ghaelg er yeeaghyn cha gial ayns ymmodee bleeantyn as ta'n traa ry-heet shen ayns laueyn paitçhyn Manninagh, chammah adsyn t'ec y Vunscoill Ghaelgagh as adsyn ta çheu-mooie jee. Shegin dooin goaill ayns laue myr yn nah chesmad ain dy lhiggey da'n ghlare blaaghey as çheet er-ash ooilley harrish Mannin. Dy voddey beayn ee!