Ná bac le ‘H*alloween’ – Hop-tu-Naa atá ann!

Shoh art screeu Isla Callister 'syn earishlioar Nos.ie er yn 29oo Jerrey Fouyir 2020.

Jarrood ‘H*lloween’ as ‘Pumkinyn’ er yn chied laa jeig as feed. Shione da Manninee dy vel ennym elley currit er yn laa shoh, lesh tradishoonyn er lheh as anchasley. She ‘Hop-tu-Naa’ t'ayn, as she yn cliaghtey Manninagh shinney t'ayn nagh ren rieau scuirr.

Dy tradishoonagh, va Hop-tu-Naa, ny ‘Oie Houney’, cowraghey yn çhenn vlein noa Celtiagh as toshiaght yn yeuree. T'eh foast bio as lajer ayns Mannin, agh ta ny tradishoonyn er chaghlaa harrish ny bleeantyn as s'feer nagh nee Hop-tu-Naa yn red cheddin as v'ee.

Ayns ny shenn laghyn, cha nee ynrican traa dy yannoo ard-eailley jeh cur stiagh sauçhey yn ‘ouyr v'ayn, va'n traa scanshoil neesht son faaishnagh. V'eh er ny chredjal dy row yn scarrey eddyr yn theihll shoh as yn theihll ‘elley’ ny s'theinney ec yn traa shoh, as myr eirtys, va cooid dy chliaghtaghyn faasechredjuagh ayn.

Va ‘soddag valloo’ (sorçh dy verreen çhiu) ec vean chliaghtey er lheh er Oie Houney. Beign da ooilley ny mraane aegey gaarlaghey as fuinney yn soddag ry-cheilley as t'eh symoil nagh row peiagh erbee lowit gra un 'ockle. Hug yn cliaghtey shoh yn ennym ‘balloo’ er. Rere ny skeealyn, va'n soddag jeant lesh sooie, bleayst ooh as v'eh ro-saillit – cha nee berreen vlasstal va shoh. Hie ee er fuinney er yn ghreesagh ny er yn losht as ny lurg, v'eh rheynnit eddyr ny mraane. Eisht, va feme oc shooyl er nyn dreeym gys nyn lhiabbeeyn foast ayns tostid. Smooinnee ad dy vaikagh ad caslys jeh nyn ghraihderyn ry-heet ayns ashlish.

Va faaishnaghyn graih scanshoil ayns ny laghyn shen, as ta ymmoddee tradishoonyn elley bentyn rish. Choud's ta mee bwooisal dy vel shin er haghney ny ny h-aghtyn shenn shoh as ta ny smoo da bioys vraane jiu na quoi-erbee ta'd poosey rish, ta ny cliaghtaghyn foast aitt dy liooar.

Va napinyn, ny ‘moots’ ‘sy Vaarle, cowreydagh ec Hop-tu-Naa neesht, as er yn oie hene, hie paitçhyn mygeayrt jannoo mummeraght as draneyn. Woaill ad ny dorrysyn lesh stumpey napin as ren ad aggyrt son arran, praaseyn as skeddan. Kyndagh rish shoh, va'n ennym ‘oie bwoaill yn dorrys’ currit er Oie Houney rish tammylt.

Ny laghyn t'ayn jiu, ta nappinyn tannaghtyn ec cree Hop-tu-Naa as ta ymmoddee paitçhyn ayns coamrey scaanagh foast goll mygeayrt ny thieyn lesh nappinyn grainnit. Agh nish, t'ad goaill arrane as jannoo draneyn jerkal rish miljanyn as shocklaid.

Choud's ta shoh jannoo dullyr yn linney eddyr tradishoonyn Hop-tu-Naa as H*lloween, cha nel ad cochianglt. Cha lhoys da peiagh erbee gra ‘trick or treat’ as ta ny h-arraneyn as draneyn er lheh ta kiaullit magh liorish ymmodee paitçhyn er Oie Houney er ve nyn ayrn jeh nyn tradishoon rish tammylt foddey.

Ta cummaghyn ancasley jeh ny h-arraneyn as draneyn tradishoonagh Hop-tu-Naa foast ry-chlashtyn mygeayrt yn ellan, ayns Gaelg as Baarle myrgeddin as ta daunse tradishoonagh dy gholl mâroo neesht. Shoh feanish jeh liurid as lajerys yn 'eailley Hop tu Naa, as gyn dooyt ta'd nyn ayrn jeh shennaghys yn ellan.

Ta ymmoddee bentyn rish ‘Jinny yn Buitçh’, ard-phersoon t'er ve cochianglt rish yn 'eailley rish traa foddey. Va ‘Jinny’ ny ben firrinagh enmyssit Joney Lowney as hie ee fo cooish leigh ayns 1715 as 1716 son buitçheraght. Ren ee shaghney baase as hug ad ayns pryssoon ee. T'adyr gra dy vel yn feanish va ymmydit ny noi ry-gheddyn ayns ymmoddee cochiaull jeh ny h-arraneyn as draneyn ta foast ayn jiu.

“Jinny the Witch went over the house, to get the stick to lather the mouse Hop-tu-Naa, my mother's gone away, and she won't be back until the morning.”

Choud's ta Hop-tu-Naa er chaghlaa harrish ny bleeantyn, foast t'ee ny traa dy heet ry-cheilley dy yannoo aittys as ardeailley. Agh, gyn dooyt, t'ee ny smoo na shoh. T'eh scanshoil dy reayll ny cliaghtaghyn shenn bio as mâroo shennaghys as cultoor er lheh yn ellan.

Dy voddey beayn napinyn, as ny jarrood, she Hop-tu-Naa t'ayn!

Ná bac le ‘H*alloween’ – Hop-tu-Naa atá ann!

Seo alt a scríobh Isla Callister san irisleabhar Nos.ie ar an 29ú Deireadh Fómhair 2020.

Dearmad ‘H*lloween’ agus ‘Puimcíní’ ar an chéad lá dhéag agus fiche. Is eol do Mhanannaigh go bhfuil ainm eile curtha ar an lá seo, le traidisiúin ar leith agus difriúil. Is é ‘Hop-tu-Naa’ atá ann, agus is é an nós Manannach is sine atá ann nár scoireadh riamh.

Go traidisiúnta, bhí Hop-tu-Naa, nó ‘Oíche Shamhna’, ag marcáil an tseanbhliain nua Cheilteach agus tús an gheimhridh. Tá sé fós beo agus láidir i Manainn, ach tá na traidisiúin tar éis athrú thar na blianta agus is fíor nach Hop-tu-Naa an rud céanna agus a bhí sí.

Sna seanlaethanta, ní amháin gur tráth le ceiliúradh a dhéanamh ar thabhairt isteach sábháilte an fhómhair a bhí ann, bhí an tráth tábhachtach freisin don fháistine. Chreidtí go raibh an deighilt idir an saol seo agus an saol ‘eile’ níos tanaí ag an am seo, agus mar thoradh, bhí roinnt nósanna díchreidmheacha ann.

Bhí ‘cáca balbh’ (cineál cáca tiubh) ag lár an cheiliúrtha ar leith ar Oíche Shamhna. B'éigean do gach bean óg ullmhú agus fuineadh an cháca le chéile agus tá sé spéisiúil nach raibh duine ar bith ceadaithe aon fhocal a rá. Thug an cleachtadh seo an t-ainm ‘balbh’ air. De réir na scéalta, bhí an cáca déanta le súiche, blaosc uibhe agus bhí sé an-saillte – ní cáca blasta a bhí ann. D'fhuintí í ar an ghríosach nó ar an losaid agus ina dhiaidh sin, bhí sé roinnte idir na mná. Ansin, bhí orthu siúl i ndiaidh a gcúl go dtí a leapacha fós ina dtost. Shíleadar go bhfeicfidís íomhá dá leannáin le teacht in aisling.

Bhí fáistiní grá tábhachtach sna laethanta sin, agus tá mórán traidisiún eile ag baint leis. Cé go bhfuil mé buíoch go bhfuilimid ag seachaint na seancóras seo agus tá níos mó do bheatha mná inniu ná an té a bhfuil siad ag pósadh leis, tá na nósanna fós greannmhar go leor.

Bhí tornapaí, nó ‘moots’ ‘sa Bhéarla, ina gcomhartha sóirt de Hop-tu-Naa freisin, agus ar an oíche féin, théadh páistí timpeall ag déanamh cleamaireachta agus dánta. Bhuaileadh siad na doirse le stumpa tornapa agus dhéanaidís éileamh ar arán, prátaí agus scadáin. Mar gheall air seo, bhí an t-ainm ‘oíche bhuail an doras’ curtha ar Oíche Shamhna le tamall.

Na laethanta atá ann inniu, tá tornapaí ag fanacht ag croí Hop-tu-Naa agus tá mórán páistí in éadaí taibhsiúla fós ag dul timpeall na dtithe le tornapaí greanta. Ach anois, tá siad ag gabháil amhráin agus ag déanamh dánta ag súil le milseáin agus seacláid.

Cé go bhfuil seo ag déanamh doiléir an líne idir traidisiúin Hop-tu-Naa agus H*lloween, níl siad comhcheangailte. Ní leomhfadh duine ar bith rá ‘trick or treat’ agus tá na hamhráin agus dánta ar leith atá canta amach ag mórán páistí ar Oíche Shamhna tar éis a bheith ina gcuid dá dtraidisiún le tamall fada.

Tá leaganacha difriúla de na hamhráin agus dánta traidisiúnta Hop-tu-Naa fós le cloisteáil timpeall an oileáin, i Manainnis agus Béarla chomh maith agus tá damhsa traidisiúnta le dul in éineacht leo freisin. Seo fianaise d'fhad agus láidreacht na féile Hop tu Naa, agus gan dabht tá siad ina gcuid de stair an oileáin.

Tá mórán bainte le ‘Jinny an Chailleach’, príomhphearsa atá tar éis a bheith comhcheangailte leis an fhéile le tréimhse fhada. Bhí ‘Jinny’ ina fíorbhean ainmnithe Joney Lowney agus cuireadh cúis dlí uirthi i 1715 agus 1716 mar gheall ar an asarlaíocht. Sheachain sí an bás agus chuireadar i bpríosún í. Deirtear go bhfuil an fhianaise a bhí úsáidte ina haghaidh le fáil in iliomad curfánna de na hamhráin agus dánta atá fós ann inniu.

“Jinny the Witch went over the house, to get the stick to lather the mouse Hop-tu-Naa, my mother's gone away, and she won't be back until the morning.”

Cé go bhfuil Hop-tu-Naa tar éis athrú thar na blianta, fós tá sí ina ham le teacht le chéile le déanamh grinn agus ceiliúradh. Ach, gan dabht, tá sí níos mó ná seo. Tá sé tábhachtach le coinneáil na sean-nósanna beo agus in éineacht leo stair agus cultúr ar leith an oileáin.

Go maire tornapaí buan, agus ná dearmad, is é Hop-tu-Naa atá ann!