AdeirDeir Seon Barclaí, ag scríoḃaḋag scríobh ar Éirinn, na briaṫrabriathra soseo: – “Lag-ḃoṫáinLagbhotháin tógḃaida thógann siad (ar sé, ag laḃairtlabhairt ar ÉireannċaiḃÉireannaigh), go n-áirdehairde duine, mar a mbídmbíonn féin agus a spréiḋspré i n-aoin-tiġeasin aontíos.” Measaim ar an gcromaḋgcromadh doġnía dhéanann an fear soseo ar ṫuarasgḃáilthuarascáil doa ṫaḃairtthabhairt ar airḋeanaiḃairíonna agus ar árusaiḃárais coilíneaċcoilíneach agus foḋaoinefodhaoine mbeagbeaga ndearóildearóile, naċnach éigcneasdaéigneasta a ċoiṁmeaschóimheas rele proimpiollánpriompallán, mar go gcromann ar a nós ar ṫuarasgḃáilthuarascáil doa ṫaḃairtthabhairt ar ċróḃoṫaiḃchróbhothanna boċtánbochtán agus daoine ndearóildearóile, agus naċnach gaḃannngabhann ré’lena ais luaḋlua ná iomráḋiomrá doa ḋéanaṁdhéanamh ar ṗioláidiḃphioláidí palásdapálásta prionnsaṁlaprionsúla na n-iarlaḋn-iarlaí agus na n-uasal eile atá i n-Éirinnin Éirinn. Measaim fós naċnach cion stáraiḋestaraí dliġṫeardhlitear doa ṫaḃairtthabhairt dó, ná do neaċneach eile doa leanfaḋleanfadh a lorg i sansa gcéim gceudnachéanna: agus mar sin, cuirim ó ṫeisttheist d’aon-ḟocald’aon fhocal Fines Morison, doa scríoḃscríobh go sgigeaṁailscigiúil ar Éirinn; óir, bíoḋbíodh go raiḃeraibh a ṗeannpheann cliste rele scríoḃaḋscríobh i mBeurlamBéarla, ní ṡaoilimshílim go raiḃeraibh an ċiallchiall do ḃía bhí aige ar ċumaschumas an ṗinnphinn rele fírinne doa noċtaḋnochtadh, agus mar sin ní ṁeasaimmheasaim gurabgur fiufiú é freagraḋfreagra doa ṫaḃairtthabhairt air. Óir, an stáraiḋestaraí ċuireasa chuireann roiṁeroimhe tuarasgḃáiltuarascáil foirne ar bioṫbith d’á mbídá mbíonn i gcríċgcrích doa ċurchur síos, dleaġairdlitear dó a dteist féin go fírinneaċfírinneach doa ṫaḃairtthabhairt orraorthu, idir olc agus maiṫmhaith; agus do ḃríġde bhrí gurabgur d’aon-toisgd’aon toisc, trétrí olc agus trétrí an-ċroiḋeanchroí, (ar ḟuráileaṁfholáireamh daoine eile, ag a raiḃeraibh an rún ceudnacéanna d’Éireannċaiḃd’Éireannaigh), tugthug i ndearmad gan maiṫmaith na n-ÉireannaċnÉireannach doa ṁaoiḋeaṁmhaíomh, do léiglig de gan an riaġailriail buḋab inleanta do stáraiḋestaraí doa ċoiméadchoimeád i n-aina stáirstair, agus, mar sin, ní dleaġairdhlitear cion stáirestaire doa ṫaḃairtthabhairt ar a scríḃinnscríbhinn. Is iad, iomorroiomorra, riaġlaċarialacha isagus ionċoiméadtainchoimeádta rele scríoḃaḋscríobh stáirestaire, do réirde réir Polidórus, ’sansa ċéidchéad leaḃarleabhar roa scríoḃscríobh “de rerum inuentoribusinventoribus,” mar a dtráċtanndtráchtann ar na riaġlaċaiḃrialacha is ionċoiméadtainchoimeádta rele scríoḃaḋscríobh stáirestaire: ag soseo an ċéidchéad riaġailriail ċuireasa chuireann síos: – “an ċéidchéad riaġailriail, naċnach láṁaḋleomhfadh aoinníḋaon ní breugaċbréagach doa ráḋrá.” An dara riaġailriail: — “go naċnach láṁaḋleomhfadh gan gaċgach fírinne doa ċurchur síos”: ag soseo briaṫrabriathra an úġdairúdair: – “ionnusionas (ar sé) naċ biaḋnach mbeadh aṁrasamhras cáirdeasacairdis nó mío-ċáirdeasamíchairdis i sansa scríḃinnscríbhinn.” AdeirDeir fós, i sansan áit ċeudnachéanna, go ndleaġairndlitear do’ndon stáraiḋestaraí beusabéasa agus beaṫabeatha, coṁairleaċacomhairleacha, cúisicúisí, briaṫrabriathra, gníoṁagníomhartha, agus críoċnuġaḋcríochnú gaċgach foirne d’ádá n-áitiġeannn-áitíonn ’sansa gcríċgcrích ar a’rar ġaḃghabh dode láiṁláimh scríoḃaḋscríobh, idir maiṫmhaith agus olc doa noċtaḋnochtadh: agus do ḃríġde bhrí go dtuggur thug Fines Morison i ndearmad gan maiṫmaith na n-ÉireannaċnÉireannach doa ċurchur síos, tugthug i ndearmad gan coiméadcoimeád doa ḋéanaṁdhéanamh ar na riaġlaċaiḃrialacha reaṁráiḋteréamhráite, agus, d’ádá réir sin, ní cion stáirestaire dleaġaira dhlitear doa ṫaḃairtthabhairt ar a scríḃinnscríbhinn.
Cibé doa ċuirfeaḋchuirfeadh roiṁeroimhe mion-ċuartuġaḋmionchuardach doa ḋéanaṁdhéanamh ar ṁí-ḃeusaiḃmhíbhéasa nó lorgaireaċtlorgaireacht ar loċtaiḃlochtaí foḋaoinefodhaoine, do b’urusab’fhurasta leaḃarleabhar doa líonaḋlíonadh ḋíoḃdíobh; óir ní ḃíbhíonn dúiṫċedúiche san mbioṫar bith gan daosgarṡluaġdaoscarshlua. FeuċtarFéachtar an-daoineandaoine na hAlban, brusgarṡluaġbruscarshlua na Breatanna Breataine Móire, foḋaoinefodhaoine FlondruisFlóndras, faingiḋefaingí na Fraince, spriosáinspreasáin na Spáinne, aos anuasal na hIotáilehIodáile, agus daor-aicmedaoraicme gaċagach dúiṫċedúiche ó sin amaċamach, agus doġéaḃṫargheofar iomad ndoiḃeusdobhéas ndaorċlanndadaorchlannda ionntaiontu; giḋeaḋcé ea, ní hionċáinteincháinte an ċríċchrích go huiliḋehuile ar a son. Mar an gceudnagcéanna, má táidtá doiḃeusadobhéasa i gcuid dode ḋaor-ċlannaiḃdhaorchlanna Éireann, ní hionċáinteincháinte ÉireannaiġÉireannaigh uile ar a son; agus cibé doġéanaḋa dhéanfadh, ní ṁeasaimmheasaim go ndliġṫearndlitear cion stáraiḋestaraí doa ṫaḃairtthabhairt dó; agus ó’sós mar soseo do rinnea rinne Fines Morison ag scríoḃaḋag scríobh ar ÉireannċaiḃÉireannaigh, saoilimsílim naċnach dleaċtaċdleachtach cion stáraiḋestaraí doa ḃeiṫbheith air: — agus mar an gceudnagcéanna adeirima deirim rele Campion.
AdeirDeir Camden gurabgur nós i n-Éirinnin Éirinn na sagairt go n-agona gclainngclann agus go n-agona leannánaiḃleannáin doa ḃeiṫbheith ag áitiuġaḋáitiú i snasna teamplaiḃteampaill, agus ḃeiṫbheith ag ól agus ag fleaḋuġaḋfleadhú ionntaiontu: agus fós gurabgur nós innteinti mac an easpuigeaspaig, mac an abbaḋaba, mac an ṗríoraphríora agus mac an tsagairt doa ġairmghairm dode ċlainnchlann na gcléireaċgcléireach soinsin. Mo ḟreagraḋMo fhreagra air ann soanseo gurabgurbh é am fa’rfaoinar ṫionnsgnadarthionscnaíodar cliar Éireann an droċ-nósdrochnós soinsin, i ndiaiḋndiaidh an t-oċtṁaḋt-ochtú HenríhAnraí doa ṁalairtmhalairt a ċreidiṁchreidimh, agus, an tan soinsin féin agus ó sinshin i leiṫleith, ní ċleaċtaḋchleachtadh an droċ-nósdrochnós soinsin aċtach an ċuidchuid díoḃdíobh doa lean d’ádá n-ainṁianaiḃn-ainmhianta féin, agus doa ḋiultdhiúltaigh do na huaċtaránaiḃhuachtaráin dliġṫeaċadleathacha do ḃía bhí ós a gcionnos a gcionn. Tig Camden féin leis an ḃfreagraḋbhfreagra soseo, mar a n-abair ag laḃairtlabhairt ar Éirinn: – “Cibé drong díoḃdíobh, (ar sé), doḃeira thugann iad féin do riaġaltaċtrialtacht, congḃaidcoinníonn siad iad féin go míorḃaileaċmíorúilteach i ngné ċruaḋdálachruála riaġaltarialta, ag fuireaċrasfuireachas, ag guiḋeguí, agus ag trosgaḋtroscadh d’ádá seargaḋseargadh féin.” Ag soseo mar adeira deir Cambrens i sansa seaċtṁaḋseachtú caibidil fiċeadfichead ag laḃairtlabhairt ar ċléirchléir Éireann mar an gceudnagcéanna: — “AtáTá (ar sé ag laḃairtlabhairt ar Éirinn) cliar na talṁantalún soseo soṁoltasomholta go lórleor i riaġaltaċtrialtacht, agus i measgmeasc gaċgach suḃailcesuáilce eile d’ádá ḃfuilbhfuil ionntaiontu, do ṡáruiġsháraigh a ngeanmnaiḋeaċtngeanmnaíocht na huile ṡuḃailceshuáilce eile ionntaiontu.” As soseo is iontuigṫeintuigthe go raiḃeraibh an ġeanmnaiḋeaċtgheanmnaíocht ar marṫainmarthain ag cléir Éireann i n-aimsirin aimsir ĊambrensChambrens: agus fós is iontuigṫeintuigthe as soseo naċnach iad gaċgach aon drong dode ċléirchléir Éireann doa ċleaċtaḋchleachtadh an droċ-nósdrochnós úd, aċtach an drong ainṁianaċainmhianach doa ḃlóḋaḋbhloghadh a gcuing aṁáinamháin, agus doa ṫeiḋeaḋthéadh go siosmaiticeaṁailsiosmach i n-easuṁlain easumhlaíocht ar a n-uaċtaránaiḃn-uachtaráin eaglaise. Tig Stanihurst leis an níḋní seo i sansa stáirstair roa scríoḃscríobh ar Éirinn an tan fáab haoisaois do’ndon TiġearnaTiarna ceiṫreceithre bliaḋnabliana ar ċeiṫrecheithre fiċidfichid ar ċúigchúig céadchéad ar ṁílemhíle. Ag soseo mar adeira deir: — “bíbíonn roiċionróchion ag urṁórformhór na n-ÉireannaċnÉireannach (ar sé), ar ċráḋḃaḋchrábhadh nó ar riaġaltaċtrialtacht.” As soseo is iontuigṫeintuigthe naċnach raiḃeraibh an droċ-nósdrochnós úd luaiḋeasa luann Camden coitċeanncoiteann i n-Éirinnin Éirinn, aċtach ag an gcléir doa ċlaonchlaon a gcuing aṁáinamháin, [aṁailamhail aduḃramara dúramar ṫuasthuas].
AdeirDeir Camden naċnach mór an coiméadcoimeád do ḃía bhí ar ṗósaḋphósadh i n-Éirinnin Éirinn ó ḃailtiḃbhailte móra amaċamach: giḋeaḋcé ea ní fíor dó soseo, agus doḃeira thugann masla mór d’ḟíor-uaisliḃd’fhíoruaisle Éireann do ḃríġde bhrí gurabgur ar an tuaiṫtuath áitiġida áitíonn a n-urṁórbhformhór, idir ĠallGhall agus ĠaeḋealGhael. GiḋeaḋCé ea, ní abraim naċnach bídmbíonn drong díoḃdíobh ainṁianaċainmhianach, aṁailamhail ḃíosbhíonn i ngaċngach uile ċríċchríoch, naċnach bídmbíonn uṁalumhal d’ádá n-uaċtaránaiḃn-uachtaráin eaglaise; agus, d’ádá réir sin, níor ḋliġṫeaċdhleathach do ĊamdenChamden an ċoirchoir naċnach raiḃeraibh coitċeanncoiteann doa ċurchur i leiṫleith na n-ÉireannaċnÉireannach áitiġeasa áitíonn i sansa tuaiṫtuath mar oilḃéimoilbhéim dóiḃdóibh. Óir, dá raiḃeraibh duine nó diasdís nó beagán ainṁianaċainmhianach ḋíoḃdíobh, ní hionċáinteincháinte foireann na críċecríche uile ċuca-sanchucusan: agus, d’ádá réir sin, ní cneasdacneasta do ĊamdenChamden [an níḋní] doa ráḋrá [gurabgurb annaṁannamh ḃíosa bhíonn cion ar ṗósaḋphósadh ag ÉireannċaiḃÉireannaigh, aċtach ag luċtlucht bailte mórmóra nó caṫraċcathrach aṁáinamháin]: agus an drong adeira deir go mbíoḋmbíodh an pósaḋpósadh bliaḋnabliana ar gnáṫuġaḋgnáthú i n-Éirinnin Éirinn, is dearḃdearbh naċarnár cleaċtaḋcleachtadh riaṁriamh innteinti é, aċtach le daoiniḃdaoine ainṁianaċaainmhianacha naċnach bíoḋmbíodh uṁalumhal d’uaċtaránaiḃd’uachtaráin eaglaise, agus, d’ádá réir sin, ní hiontugṫaintugtha toiḃéimtoibhéim ċoitċeannchoiteann d’Éireannċaiḃd’Éireannaigh trétrí ḃeagánbheagán dode ḋaoiniḃdhaoine doṁúintedomhúinte díoċoisgedíchoiscthe d’áá ġnáṫuġaḋghnáthú.
AdeirDeir Campion i sansa seiseaḋséú caibidil do’nden ċéidchéad leaḃarleabhar d’ádá stáirstair, go mbídmbíonn ÉireannaiġÉireannaigh ċoṁchomh soiċreidṁeaċsochreidmheach sin, ionnusionas cibé níḋní adéaraḋa déarfadh a n-uaċtaránn-uachtarán, dá doiċreidtedochreidte é, go measaidmeasann siad a ḃeiṫbheith ’naina ḟírinnefhírinne, [agus] doḃeirtugann fuair-sceulúrscéal faḃaillfaibhle leis ag aá ṡuiḋiuġaḋshuíomh soseo. Mar atá, go raiḃeraibh ‘préaláidprealáid’ ainṁianaċainmhianach i n-Éirinnin Éirinn, do ḃía bhí ineaṁailinniúil rele gaċgach níḋní d’ádá n-aibeoraḋndéarfadh doa ċurchur ’naina luiḋeluí ar a ṗobulphobal, agus teirce airgid air: agus i ndóiġndóigh go ḃfuiġḃeaḋbhfaigheadh fóiriṫinfóirithint uaṫauathu, noċtaisa nocht dóiḃdóibh, go raiḃeraibh PádraicPádraig do leiṫ istiġlaistigh dode ḃeagánbheagán bliaḋanblianta, agus Peadar ag imreasainimreas ré’ railele chéile dode ṫaoiḃthaobh gallóglaiġgallóglaigh ĠaeḋealaiġGhaelaigh do ḃía bhí ag PádraicPádraig ag aá ċurchur isteaċisteach i ḃflaiṫeasbhflaitheas Dé, agus gur ġaḃghabh fearg Peadar, agus leis sin gur ḃuailbhuail d’eoċaird’eochair flaiṫisflaithis Dé PádraicPádraig ’naina ċeanncheann, gur ḃrisbhris a ḃaiṫeasbhaithis, agus adeirdeir Campion go ḃfuairbhfuair an ‘préaláidprealáid’ coṫuġaḋcothú tré santríd an sceulscéal soseo. Mo ḟreagraḋMo fhreagra air annsoanseo, gurabgur cosṁalacosúla é rele cluiṫċeoircluicheoir doa ḃiaḋbheadh ag reic sceulscéal sgigeaṁailscigiúil ar scafollscafall ionáná rele stáraiḋestaraí. Óir, cionnusconas buḋab ḟéidirfhéidir go gcreidfeaḋgcreidfeadh CríostaiḋeCríostaí ar bioṫbith d’ádá raiḃeraibh i n-Éirinnin Éirinn go mbrisfiḋembrisfí baiṫeasbaithis ṖádraicPhádraig, agus é iar ḃfaġḃáilbhfáil báis tuilleaḋtuilleadh agus míle bliaḋanbliain ó ṡoinshin: agus fós gurabgur dearḃdearbh leis gaċgach aon gurabgur eoċaireochair úġdarḋáisúdaráis do ḃía bhí ag Peadar, agus naċnach eoċaireochair iarainn lé’lena mbrisfiḋembrisfí baiṫeasbaithis ar bioṫbith. Uime sin, measaim gurabgur breugbréag ḃaoṫántabhaothánta do rinnea rinne Campion i sansa níḋní seo doa ċumaḋchumadh ar ÉireannċaiḃÉireannaigh; agus do ḃríġde bhrí go n-adṁannn-admhaíonn féin ’sansan ‘epistileipistil’ scríoḃasa scríobh i dtús a leaḃairleabhair, naċarnár ċaiṫchaith aċtach deiċdeich seaċtṁaineseachtaine rele scríoḃaḋscríobh stáirestair na hÉireann, measaim naċnach fiufiú é freagraḋfreagra doa ṫaḃairtthabhairt ar ṫuilleaḋthuilleadh d’ádá ḃreugaiḃbhréaga.
Ag soseo an teist doḃeira thugann ‘Mr. Good,’ sagart SacsanaċSasanach do ḃía bhí ag seolaḋseoladh scoile i LuimneaċLuimneach, ar ÉireannċaiḃÉireannaigh, an tan fáab haoisaois do’ndon TiġearnaTiarna, míle, cúig céad, sé bliaḋnabliana a’sagus trí fiċidfichid: – “CineaḋCine soseo (ar sé), atá láidir i gcorp, agus atá lúṫṁarlúfar, ag a mbímbíonn intinn ḟoirtillfhoirtil árdard, intleaċtintleacht ġeurghéar, ḃíosa bhíonn cogṫaṁailcogúil, neaṁċoigealtaċneamhchoigilteach ar a ḃeaṫaiḋbheatha, ag a mbímbíonn fulangfulaingt saoṫairsaothair, fuaċtafuachta, agus ocrais, ag a mbímbíonn claonaḋclaonadh rele déanaṁdéanamh drúise, ḃíosbhíonn rói-ċeannsarócheansa rele haoiḋeaḋaiḃhaíonna, buainseasṁaċbuanseasmhach i ngráḋngrá, doṡásuiġṫedoshásaithe i ḃfaltanasbhfaltanas, ḃíosbhíonn soiċreidṁeaċsochreidmheach, ḃíosbhíonn fonnṁarfonnmhar ar ċlúchlú d’faġḃáila fháil, ḃíosbhíonn neaṁḟoiġidneaċneamhfhoighneach ar ṁaslamhasla nó ar eugcóiréagóir d’ḟulanga fhulaingt.” Ag soseo fós an teist doḃeira thugann Stanihurst orraorthu: – “dream ró-ḟuilngṫeaċrófhulangach ar ṡaoṫraiḃshaothair, tarthar an uile ċinéalchineál dode ḋaoiniḃdhaoine, agus is annaṁannamh ḃíosa bhíonn tláiṫtláith i nguasaċtaiḃnguaiseachtaí.”
AdeirDeir Spenser gurabgur ó ÉireannċaiḃÉireannaigh fuaradara fuair na SacsanaiġSacsanaigh aibġidiraibítir ar dtús, agus, d’ádá réir sin, ní raiḃeraibh fios litearḋaċtalitearthachta ar bioṫbith ag na SacsanaiġiḃSacsanaigh go ḃfuaradarbhfuaireadar ó ÉireannċaiḃÉireannaigh í.