An cúigeaḋcúigiú althalt.

DoDe ġaḃálaiḃghabhálacha Éireann riaroimh ndílinndhíle ann soanseo síos.

I. AdeiridDeir drong gurabgurbh iad teoratrí hinġeanainíon ĊáinCháin ċolaiġcholaigh do áitiġa d’áitigh í ar dtús; gonaḋgonadh d’áá ḋearḃaḋdhearbhú sin do ċuireasa chuir mé rann as an duainduan darabdar tosaċtosach “fuarasfuair mé iin Saltair ĊaisilChaisil” ann soanseo síos: —

Trí hinġeanainíon ĊáinCháin ċainchain,
MaraonMar aon rele SeṫSéat mac ÁḋaiṁÁdhaimh,
AdċonnaircA chonaic an mBanḃamBanbha ar dtús:
Is meaṁairmeabhair liom a n-iomṫúsn-iomthús.

AdeirDeir leaḃarleabhar DromaDhroma SneaċtaSneachta gur ḃ’gur BanḃaBhanbha ainm na céidcéad inġineiníne roa ġaḃghabh Éire riaroimh ndílinndhíle, agus gurabgur uaiṫeuaithi gairṫeara ghairtear BanḃaBanbha d’Éirinn. Trí ċaogachaoga ban tángadara tháinig ann, agus triartriúr fear: LaḋraLadhra ainm fir díoḃdíobh, agus is uaiḋuaidh ainmniġṫeara ainmnítear ÁrdArd LaḋrannLadhrann. Dá ḟiċidDaichead bliaḋanbliain dóiḃdóibh ’sansan inis, gogur dtárlatharla galar dóiḃdóibh, gur eugsadéag siad uile rele haoin-tseaċtṁainhaon seachtain. DáDhá ċéadchéad bliaḋanbliain iar sin Éire fás, folaṁfolamh, gan aoinneaċaon neach beo innteinti, gonaḋgonadh iar sin táinigtháinig an díle.

II. AdeiridDeir drong eile gurabgur triartriúr iascaireaḋiascaire doa seolaḋseoladh le hanfaḋhanfa ngaoiṫegaoithe ó’nón EaspáinSpáinn, go haiṁḋeonaċhainneonach; agus mar doa ṫaiṫinthaitin an t-oiléant-oileán riuleo gur ḟillsiodfhilleadar ar ċeanncheann a mban do’ndon EaspáinSpáinn; agus iar dteaċtdteacht ar a n-ais dóiḃdóibh go hÉirinn arís, do fearaḋfearadh an díle dóiḃdóibh ag Tuaiġ-InnḃirTua-Inbhir, gur báiṫeaḋbádh iad: Capa, LaiġneLaighne, agus Luasad, a n-anmannan-ainmneacha. Is dóiḃdóibh roa canaḋcanadh an rann: —

Capa, LaiġneLaighne is Luasad grinn,
ḂádorBhí siad bliaḋainbliain riaroimh ndílinndhíle,
ForAr inis BanḃaBanbha na mbáġmbánna,
ḂádorBhí siad go calma coṁláncomhlán.

III. AdeirṫearDeirtear, trá, gurabgurbh í Ceasair inġeaniníon ḂeaṫaBheatha micmhic NoeNaoi, táiniga tháinig innteinti riaroimh ndílinndhíle, gonaḋgonadh dó doa rónaḋrinneadh an rann: —

Ceasair inġeaniníon ḂeaṫaBheatha ḃuainbhuain,
Dalta SaḃaillSabhaill mic Nionuaill,
An ċéidchéad ḃeanbhean ċalmachalma roa ċinnchinn
D’inis BanḃaBanbha réroimh ndílinndhíle.

MaḋMás áil, iomorroiomorra, a ḟiosfhios d’ḟaġḃáila fháil creudcéard tuga thug go hÉirinn í: BioṫBioth do ċuira chuir teaċtateachta go NoeNaoi, d’ḟiosd’fhios an ḃfuiġḃeaḋbhfaigheadh féin agus a inġeaniníon Ceasair ionad i sansan áirc d’áá gcaoṁnaḋgcaomhnú ar dílinndhíle; ráiḋisdúirt NoeNaoi naċnach fuiġḃidísbhfaighidís. FoċtaisD’fhócht Fionntain an gceudnagcéanna, agus ro ráiḋdúirt NoeNaoi naċnach fuiġḃeaḋbhfaigheadh. TéidTéann BioṫBioth, Fionntain, LaḋraLadhra agus an inġeaniníon Ceasair i gcóṁairlegcomhairle iaraṁiaramh. “Déantar mo ċóṁairle-sechomhairlese liḃlibh,” ar Ceasair. “Do-ġéantarDéanfar,” ar siad. “MaiseaḋMás ea,” ar sísesise, “taḃraiḋtugaigí láiṁḋialámhdhia ċugaiḃchugaibh, agus aḋraiḋadhraigí ḋódó, agus tréigiḋtréigigí Dia NoeNaoi.” Iar sin tugsadthugadar láiṁḋialámhdhia leo, agus adúḃairta dúirt [an láiṁḋialámhdhia] riuleo loingeaslong doa ḋéanaṁdhéanamh, agus triall ar muir: giḋeaḋcé ea níor ḃ’ḟeasníorbh fhios dó cá tráṫtráth doa ṫiocfaḋthiocfadh an díle. Do rinneaḋRinneadh long leo, as a haiṫleaithle, agus téiḋidtéann siad ar muir. Is é líon doa ċuadarchuaigh innteinti triartriúr fear, eaḋoneadhon, BioṫBioth, Fionntain, agus LaḋraLadhra: — Ceasair, Barrann, agus BalḃaBalbha, agus caoga inġeaniníon i maillemaille riuleo. SeaċtSeacht mbliaḋnambliana agus ráiṫeráithe ḋóiḃdóibh ar muir, gur ġaḃsadghabhadar cuan i nDún na mbárcmBárc i gcríċgcrích ĊorcaChorca ḊuiḃneDhuibhne, an cúigeaḋcúigiú lá deugdéag d’eusgad’éasca, aṁailamhail adeira deir an seanċaiḋeseanchaí: —

Is ann doa ġaḃadarghabhadar port
Ag Dún na mbárcmBárc, an bantraċtbhantracht,
I gCúil ĊeasraċCheasrach i gCríċgCrích ĊairnChairn,
An cúigeaḋcúigiú deugdéag DiaDé SaṫairnSathairn.

Agus dá ḟiċiddaichead lá riaroimh ndílinndhíle sin aṁailamhail adeirṫeara deirtear: —

Dá ḟiċitDaichead lá riaroimh ndílinndhíle,
TáinigTháinig Ceasair i n-Éirinnin Éirinn,
Fionntain, BioṫBioth, isagus LaḋraLadhra luinnlonn,
Is caoga inġeaniníon áluinnálainn.

[TigTagann file eile leis an niḋní gceudnacéanna mar a n-abair ’sansa rann soseo: —

Do luiḋLuigh a n-oiranoir Ceasair,
InġeanIníon ḂeaṫaBheatha an ḃeanbhean,
Go n-aGona caogaidcaoga inġeaniníon,
Agus go n-agona triartriúr fear.]

LuċtLucht [aon] loinge doa ḃádarbhí ar an eaċtraeachtra soinsin go Dún na mbárcmBárc. TáinigTháinig Ceasair, ⁊ líon na loinge sin i dtír ann sinansin [mar atá caoga ban ⁊ triartriúr fear, .i. BioṫBioth ⁊ Fionntain ⁊ LaḋraLadhra, aṁailamhail a duḃramardúramar]. FáBa héé an LaḋraLadhra soinsin roa ráiḋsiomdúramar ceudchéad ṁarḃmharbh Éireann do réirde réir na droinge adeira deir ná’rnár ġaḃsadghabh luċtlucht ar biṫbith Éire riaroimh ndílinndhíle aċtach Ceasair agus a drong táiniga tháinig léléi; agus is uaiḋuaidh ainmniġṫeara ainmnítear ÁrdArd LaḋrannLadhrann. Ó BioṫBhioth ainmniġṫeara ainmnítear SliaḃSliabh BeaṫaBeatha, ó ḞionntainFhionntain ainmniġṫeara ainmnítear Feart Fionntain ósos TultuinneTultoinne i nDúṫaiġnDúiche AraḋAradh, láiṁláimh rele LoċLoch DeirgḋeircDeirgeirt; ó ĊeasairCheasair ainmniġṫeara ainmnítear Carn CeasraċCeasrach i gConnaċtaiḃgConnachta. TriallaidTriallann siad as sin go Bun SuaiṁneSuaimhne, eaḋoneadhon, Cumar-na-dtrí-n-uisgeCumar na dTrí nUisge, áit a ḃfuilbhfuil suaineaṁsuaineamh SiuireSiúire agus FeoraċFeorach agus BearḃaBearú. RannaidRoinneann siad ann sinansin a gcaoga inġeaniníon i dtrí rannaiḃroinn eatorraeatarthu. Rug Fionntain Ceasair leis, agus seaċtseacht mnámbean deugdéag i maillemaille rialéi: rug BioṫBioth BarranBarrann leis, agus seaċtseacht mnámbean deugdéag eile ’naina farraḋfarradh: agus rug LaḋraLadhra BalḃaBalbha, go sé mnáiḃbhean deugdéag mar an gceudnagcéanna leis, gogur ráinigráinigh ÁrdArd LaḋrannLadhrann, go ḃfuairbhfuair bás ann. FillisD’fhill BalḃaBalbha agus a sé mnábhean deugdéag go Ceasair arís. CuirisChuir Ceasair sceulascéala go BioṫBioth. TigTagann BioṫBioth d’ḟiosd’fhios ḞionntainFhiontain, gur roinnsiodroinneadar na sé mnábhean deugdéag soinsin leaṫaċleathach eatorraeatarthu. Rug BioṫBioth a ċuidchuid féin díoḃdíobh leis go SliaḃSliabh BeaṫaBeatha i dtuaisceart Éireann, agus níor ċianchian as a haiṫleaithle gur eugastairéag ann. Dála na mban soseo BeaṫaBeatha, tigidtagann siad d’ḟiosd’fhios ḞionntainFhionntain iar sin, giḋeaḋcé ea, teiṫistheith Fionntain rómparompu i LaiġniḃLaighin, tarthar Bun SuaiṁneSuaimhne, tarthar SliaḃSliabh gCua, i gCeann FeaḃradFeabhrad SléiḃeShléibhe Caoin, agus láiṁlámh ċléchlé rele Sionainn soir go TultuinneTultoinne, ósos LoċLoch DeirgḋeircDeirgeirt. TéidTéann Ceasair go n-agona bantraċtbantracht go Cúil CeasraċCeasrach i gConnaċtaiḃgConnachta, gur ḃrisbhris a croiḋecroí tretrí ḃeiṫbheith i n-iongnaisin íonais a fir, agus trétrí eugéag a haṫarhathar agus a bráṫarbráthar; agus ní raiḃeraibh uaiṫeuaithi go dílinndíle ann sinansin aċtach sé láiṫelá. GonaḋGonadh d’áá ḋeiṁniuġaḋdheimhniú sin doa ráiḋeaḋdúradh an rann soseo: —

Is iad sin — iar n-uair ḃfeaċtabhfeachta —
A n-oiġeaḋan-oidheanna, a n-imṫeaċtan-imeachtaí;
Ní raiḃeraibh aċtach seaċtṁainseachtain namá,
UaṫaUathu gusgo dtí an gceaṫraċaceathracha.

IV. BíoḋBíodh a ḟiosfhios agat, a léaġṫóirléitheoir, naċnach mormar stáirstair ḟírinniġfhírinneach ċuirima chuirim an gaḃáilghabháil seo síos, ná aon ġaḃáilghabháil d’árdár luaiḋeamarluamar go ró soseo; aċtach do ḃríġde bhrí go ḃfuarasbhfuair mé scríoḃṫascríofa i sein-leaḃraiḃseanleabhair iad. Agus fós ní ṫuigimthuigim cionnusconas fuaradara fuair na seanċaḋaseanchaithe sceulascéala na ndrong adeirida deir do ṫeaċttheacht i n-Éirinnin Éirinn riaroimh ndílinndhíle, aċtach munabmurarbh iad na deaṁaindeamhain aerḋaaerga do ḃíoḋa bhíodh ’naina leannánaiḃleannáin síḋesí acaacu rele linn a mbeiṫmbeith págánta tugthug dóiḃdóibh iad: nó munabmurarbh i leacaiḃleaca cloċcloch fuairsioda fuaireadar scríoḃṫascríofa iad iar dtráġaḋdtrá na dílinnedíleann, dámaḋ fíordá mb’fhíor an sceulscéal; óir ní ionráiḋinráite gurabgurbh é an Fionntain úd doa ḃaoibhí résroimh an dílinndíle doa ṁairfeaḋmhairfeadh d’ádá héis, do ḃríġde bhrí go ḃfuilbhfuil an ScrioptúirScrioptúr ’naina aġaiḋaghaidh, mar a n-abair naċnach deaċaiḋndeachaigh do’nden droingdrong daonnadhaonna gan báṫaḋbhá, aċtach oċtarochtar na háirce aṁáinamháin, agus is follusfollas ná’rnár ḋíoḃdíobh sin éiseaneisean. Is neiṁḟíorneimhfhíor an suiḋiuġaḋsuíomh atá ag droingdrong dode seanċaḋaiḃsheanchaithe ar ḞionntainFhionntain doa ṁarṫainmharthain rele linn dílinnedíleann, mar a n-abraidndeir siad gur ṁairsiodmhair ceaṫrarceathrar i gceiṫregceithre háirdiḃhairde an doṁaindomhain rele linn na dílinnedíleann, mar atá Fionntain, Fearón, Fors, agus Andóid. GiḋeaḋCé ea, a léaġṫóirléitheoir, ná meas gurabgurb í soseo ceudfaiḋcéadfa na muinntiremuintire is úġdarḋaúdarásaí ’sansa seanċusseanchas. Uime sin, cuiriḋcuireann úġdarúdar d’áiriṫeáirithe an niḋní soseo roṁainnromhainn i laoiḋlaoi, d’áá ḟoillsiuġaḋfhoilsiú naċnach tigdtagann sé le fírinne an ċreidiṁchreidimh a ráḋrá go mairfeaḋmairfeadh Fionntain nó ceaċtarceachtar do’nden triartriúr eile iar ndortaḋndoirteadh dílinnedíleann, agus roimperoimpi. Ag soseo an laoiḋlaoi: —

AnmannAinmneacha ceaṫrairceathrair ceart roa ċinnchinn,
Do ḟágaiḃD’fhág Dia fofaoi ḋílinndhíle
Fionntain, Fearón, Fors caoṁcaomh cóir,
Agus Andóid mac EaṫóirEathóir.
Fors i n-oirṫearin oirthear ṫoirthoir doa ḋliġdhligh;
Fearón rele huarḋafuarga an éidiḋéide;
Fionntain rele fuineaḋfuineadh go beaċtbeacht,
Agus Andóid rele deisceart.
GéCé go áirṁidn-áiríonn seanċaḋaseanchaithe sin,
NiNí áirṁeannáiríonn Canóin cuḃuiḋcuí,
AċtAch NoeNaoi do ḃía bhí i n-áircin áirc ’sis a ċlannchlann,
’SIs a mná fuaira fuair caoṁnacaomhnú a n-anmann-anamacha.

Is tuigṫetuigthe as sin naċnach ceudfaiḋcéadfa ċoitċeannchoiteann do na seanċaḋaiḃseanchaithe uile aon díoḃdíobh soseo doa ṁarṫainmharthain d’éistar éis dílinnedíleann: giḋeaḋcé ea, dá n-abraḋndéarfadh aon tseanċaiḋeseanchaí, mar ċaoṁnachaomhnú ar ċlaonaḋchlaonadh an ċreidiṁchreidimh, gur báiṫeaḋbádh Fionntain fear mar ċáċchách fó’nfaoin dílinndíle, agus gur haiṫḃeoḋuiġeaḋathbheodh é le Dia, d’ádá éis sin, doa ċaoṁnachaomhnú agus doa ċoiméadchoimeád imṫeaċtaimeachtaí na sean, go n-agona sceulaiḃscéalta, go haimsir ṖádraicPhádraig, agus iar sin go haimsir ḞinnéinFhinnéin MaiġeMhaighe Bile; ní ṫuigimthuigim cionnusconas buḋab féidirfhéidir a ċoiṁ-iongantaċchomhiontach soseo dode níḋní doa ceiltcheilt ar feaḋfeadh na hEorpa, agus a ṁioncamhinice, rele linn ḞinnéinFhinnéin, agus ó sinshin i leiṫleith, do ċuadarchuadar dronga dearsgnuiġṫedearscnaithe dode ḋiaḋairiḃdhiagairí agus d’ḟeallsaṁnaiḃd’fhealsúna, agus mórán dode ḋaoiniḃdhaoine eolċaeolacha eagnuiḋeeagnaí eile aas hÉirinnÉirinn fofaoi ċríoċaiḃchríocha oirrḋearcaoirirce Eorpa do ṁúnaḋmhúineadh cléire agus coiṁtonólcomhthionól, agus do ṫeagasgtheagasc scolscoil gcoitċeannchoiteann: agus a ráḋrá naċ biaḋnach mbeadh ar a lorg deisciobaldeisceabal éigin le’lena ḃfúigfiḋebhfágfaí laoiḋlaoi nó litir i n-aina mbiaḋmbeadh luaḋlua nó iomraḋiomrá ar ḞionntainFhionntain, agus a ṁioncamhinice doa scríoḃadarscríobhadar neiṫenithe eile atá re n-alena ḃfaicsinbhfeiceáil indiuinniu; agus fós naċnach faicimbhfeicim iomraḋiomrá air i bpríṁleaḃraiḃbpríomhleabhair barántaṁlabharántúla; agus saolimsílim, d’ádá réir sin, naċ fuilnach bhfuil aċtach finnsceulfinscéal filiḋeaċtafilíochta i sansa stáirstair d’ḟaisnéiḋfeaḋa d’fhaisnéisfeadh Fionntain doa ṁarṫainnmharthain riaroimh ndílinndhíle, agus ’naina diaiḋdiaidh. GiḋeaḋCé ea, ní abraim naċnach raiḃeraibh duine críonna cianaosdacianaosta ann riaroimh dteaċttheacht ṖádraicPhádraig go hÉirinn, agus gur ṁairmhair sé iomad dode ċéadaiḃcéadta bliaḋanbliain, agus gaċgach níḋní buḋba cuiṁneaċchuimhneach leis gur ḟaisnéiḋfhaisnéis do ṖádraicPhádraig é; agus fós gaċgach beuloideasbéaloideas d’ádá ḃfuairbhfuair ó n-aóna ṡinnsearaiḃshinsir ar na haimsearaiḃhaimsirí do ċuaiḋa chuaigh roiṁeroimhe: agus measaim go raiḃeraibh a ṡaṁailshamhail sin dode ṡeanóirsheanóir ann d’ádá ngairṫíngairtí Tuan mac Cairill do réirde réir droinge rele seanċusseanchas, agus do réirde réir droinge eile Roanus, eaḋoneadhon Caoilte mac Rónáin, doa ṁairmhair tuilleaḋtuilleadh agus trí ċéadchéad bliaḋanbliain, agus doa noċtnocht mórán seanċusaseanchais do ṖádraicPhádraig, aṁailamhail is follusfollas i n-AgallaiṁnAgallaimh na SeanóraċSeanórach; agus is ar ĊaoilteChaoilte is cóir Roanus, nó Ronánus doa ṫaḃairtthabhairt. Óir ní léaġtarléitear i leaḃarleabhar ar bioṫbith do ṡeanċussheanchas Éireann, go ngairṫíngairtí Roanus nó Ronánus d’Ḟionntaind’Fhionntain; aċtach giḋcé air doa ḃeirbheir Cambrens, mar gaċgach bréigbréag eile d’ádá ċlaoinṡeanċuschlaonsheanchas, é: agus aṁailamhail doa ċuir-seanchuir-sean ‘Roanus’ síos i n-aina ċroinicchroinic i n-áitin áit ‘Ronánus,’ scríoḃaiḋscríobhann gaċgach aon dode na Nua-ĠallaiḃNua-Ghaill scríoḃasa scríobhann ar Éirinn ‘Roanus’ ar lorg ĊambrensChambrens mar ainm ar ḞionntainFhionntain, dode bríġbhrí gurabgurb é, Cambrens, is tarḃtarbh tána ḋóiḃdóibh le scríoḃaḋscríobh saoiḃ-ṡeanċusasaobhsheanchais ar Éirinn, ar an aḋḃarábhar naċ fuilnach bhfuil a ṁalairtmhalairt dode ṫreoraiḋethreoraí acaacu. Is córaide a ṁeasmheas gurabgur ar ĊaoilteChaoilte doḃeirṫeara thugtar Ronánus, mar ċuiridchuireann sean-úġdairseanúdair síos idir oibreaċaiḃoibreacha ṖádraicPhádraig gur scríoḃscríobh sé ‘Historia Hiberniae ex Roano seu Ronáno’: is é, iomorroiomorra, sloinneaḋsloinne an úġdairúdair is gnáṫgnáth doa ċurchur ós cionnos cionn gaċgach oibre d’ádá scríoḃannscríobhann neaċneach, mar is follusfollas do gaċgach léaġṫóirléitheoir ċleaċtasa chleachtann úġdairúdair doa léaġaḋléamh.

Agus ní fíor do Hanmer i n-aina ċroinicchroinic mar adeira deir gurabgur mór an meas atá ag GaeḋealaiḃGaeil ar sceulaiḃscéalta ḞionntainFhionntain, d’ádá ngaireann seiseannseisean ‘Roanus,’ mar adeirida deir gur folċaḋfolaíodh fafaoi ḋílinndhíle é, agus gur ṁairmhair ’naina diaiḋdiaidh tuilleaḋtuilleadh agus dádhá ṁílemhíle bliaḋanbliain gogur rug ar ṖádraicPhádraig, agus gur ġaḃghabh baisdeaḋbaisteadh uaiḋuaidh, agus gur noċtnocht iomad seanċusaseanchais ḋódó, agus go ḃfuairbhfuair bás i gcionni gceann bliaḋnabliana iar dteaċtdteacht ṖádraicPhádraig i n-Éirinnin Éirinn, agus gur haḋnaiceaḋgur adhlacadh láiṁláimh rele LoċLoch RíḃRí i n-Ur-Ṁúṁainin Urmhumhain é, mar a ḃfuilbhfuil teampollteampall ar n-aarna ainmniuġaḋainmniú, nó ar n-aarna ḃeannuġaḋbheannú i n-aina ainm, agus go ḃfuilbhfuil fós ar n-aarna ainmniuġaḋainmniú i measgmeasc naoṁnaomh Éireann. GiḋeaḋCé ea, is follusfollas naċnach duḃairtndúirt seanċaiḋeseanchaí riaṁriamh, agus fós naċarnár ḟágaiḃfhág scríoḃṫascríofa an níḋní seo adeira deir DoċtúirDochtúir Hanmer. Óir atáidtá triartriúr re alena luaḋlua ann soanseo i rioċtriocht aon duine, mar atá Fionntain, d’ádá ngaireann Cambrens Roanus, .i. Caoilte mac Rónáin doa baisdeaḋbaisteadh léle ṖádraicPádraig agus tuga thug iomad seanċusaseanchais ḋódó; agus RuaḋanRuán, d’árdár beannuiġeaḋbeannaíodh LoṫraLothra i n-Ur-Ṁúṁainin Urmhumhain, láiṁláimh rele LoċLoch DeirgḋeircDeirgeirt, agus ní láiṁláimh rele LoċLoch RíḃRí atá mar adeira deir Hanmer; agus Tuan mac Cairill. Ní leanfamleanfaimid níḋ-sa-ṁóníos mó dode ḃreugaiḃbhréaga Hanmer, nó an ḃarántabharánta atá aige: agus fós measaim gurabgur i rioċtriocht an ḟocailfhocail seo Ronánus doa scríoḃscríobh Cambrens ‘Roanus’ ar dtús, agus gur ḟágaiḃfhág gan leasuġaḋleasú ag a lorgairiḋiḃlorgairí ó sinshin i leiṫleith é.