Foras Feasa ar Éirinn

Ainliú Luiche | Taobh Le Taobh | Anótáil Inlíne

VII.

Adeir Seon Barclaí, ag scríoḃaḋ ar Éirinn, na briaṫra so: – “Lag-ḃoṫáin tógḃaid (ar sé, ag laḃairt ar Éireannċaiḃ), go n-áirde duine, mar a mbíd féin agus a spréiḋ i n-aoin-tiġeas.” Measaim ar an gcromaḋ doġní an fear so ar ṫuarasgḃáil do ṫaḃairt ar airḋeanaiḃ agus ar árusaiḃ coilíneaċ agus foḋaoine mbeag ndearóil, naċ éigcneasda a ċoiṁmeas re proimpiollán, mar go gcromann ar a nós ar ṫuarasgḃáil do ṫaḃairt ar ċróḃoṫaiḃ boċtán agus daoine ndearóil, agus naċ gaḃann ré’ ais luaḋ ná iomráḋ do ḋéanaṁ ar ṗioláidiḃ palásda prionnsaṁla na n-iarlaḋ agus na n-uasal eile atá i n-Éirinn. Measaim fós naċ cion stáraiḋe dliġṫear do ṫaḃairt dó, ná do neaċ eile do leanfaḋ a lorg i san gcéim gceudna: agus mar sin, cuirim ó ṫeist d’aon-ḟocal Fines Morison, do scríoḃ go sgigeaṁail ar Éirinn; óir, bíoḋ go raiḃe a ṗeann cliste re scríoḃaḋ i mBeurla, ní ṡaoilim go raiḃe an ċiall do ḃí aige ar ċumas an ṗinn re fírinne do noċtaḋ, agus mar sin ní ṁeasaim gurab fiu é freagraḋ do ṫaḃairt air. Óir, an stáraiḋe ċuireas roiṁe tuarasgḃáil foirne ar bioṫ d’á mbí i gcríċ do ċur síos, dleaġair dó a dteist féin go fírinneaċ do ṫaḃairt orra, idir olc agus maiṫ; agus do ḃríġ gurab d’aon-toisg, tré olc agus tré an-ċroiḋe, (ar ḟuráileaṁ daoine eile, ag a raiḃe an rún ceudna d’Éireannċaiḃ), tug i ndearmad gan maiṫ na n-Éireannaċ do ṁaoiḋeaṁ, do léig de gan an riaġail buḋ inleanta do stáraiḋe do ċoiméad i n-a stáir, agus, mar sin, ní dleaġair cion stáire do ṫaḃairt ar a scríḃinn. Is iad, iomorro, riaġlaċa is ionċoiméadta re scríoḃaḋ stáire, do réir Polidórus, ’san ċéid leaḃar ro scríoḃ “de rerum inuentoribus,” mar a dtráċtann ar na riaġlaċaiḃ is ionċoiméadta re scríoḃaḋ stáire: ag so an ċéid riaġail ċuireas síos: – “an ċéid riaġail, naċ láṁaḋ aoinníḋ breugaċ do ráḋ.” An dara riaġail: — “go naċ láṁaḋ gan gaċ fírinne do ċur síos”: ag so briaṫra an úġdair: – “ionnus (ar sé) naċ biaḋ aṁras cáirdeasa nó mío-ċáirdeasa i san scríḃinn.” Adeir fós, i san áit ċeudna, go ndleaġair do’n stáraiḋe beusa agus beaṫa, coṁairleaċa, cúisi, briaṫra, gníoṁa, agus críoċnuġaḋ gaċ foirne d’á n-áitiġeann ’san gcríċ ar a’r ġaḃ do láiṁ scríoḃaḋ, idir maiṫ agus olc do noċtaḋ: agus do ḃríġ go dtug Fines Morison i ndearmad gan maiṫ na n-Éireannaċ do ċur síos, tug i ndearmad gan coiméad do ḋéanaṁ ar na riaġlaċaiḃ reaṁráiḋte, agus, d’á réir sin, ní cion stáire dleaġair do ṫaḃairt ar a scríḃinn.

Cibé do ċuirfeaḋ roiṁe mion-ċuartuġaḋ do ḋéanaṁ ar ṁí-ḃeusaiḃ nó lorgaireaċt ar loċtaiḃ foḋaoine, do b’urusa leaḃar do líonaḋ ḋíoḃ; óir ní ḃí dúiṫċe san mbioṫ gan daosgarṡluaġ. Feuċtar an-daoine na hAlban, brusgarṡluaġ na Breatan Móire, foḋaoine Flondruis, faingiḋe na Fraince, spriosáin na Spáinne, aos anuasal na hIotáile, agus daor-aicme gaċa dúiṫċe ó sin amaċ, agus doġéaḃṫar iomad ndoiḃeus ndaorċlannda ionnta; giḋeaḋ, ní hionċáinte an ċríċ go huiliḋe ar a son. Mar an gceudna, má táid doiḃeusa i gcuid do ḋaor-ċlannaiḃ Éireann, ní hionċáinte Éireannaiġ uile ar a son; agus cibé doġéanaḋ, ní ṁeasaim go ndliġṫear cion stáraiḋe do ṫaḃairt dó; agus ó’s mar so do rinne Fines Morison ag scríoḃaḋ ar Éireannċaiḃ, saoilim naċ dleaċtaċ cion stáraiḋe do ḃeiṫ air: — agus mar an gceudna adeirim re Campion.

Adeir Camden gurab nós i n-Éirinn na sagairt go n-a gclainn agus go n-a leannánaiḃ do ḃeiṫ ag áitiuġaḋ i sna teamplaiḃ, agus ḃeiṫ ag ól agus ag fleaḋuġaḋ ionnta: agus fós gurab nós innte mac an easpuig, mac an abbaḋ, mac an ṗríora agus mac an tsagairt do ġairm do ċlainn na gcléireaċ soin. Mo ḟreagraḋ air ann so gurab é am fa’r ṫionnsgnadar cliar Éireann an droċ-nós soin, i ndiaiḋ an t-oċtṁaḋ Henrí do ṁalairt a ċreidiṁ, agus, an tan soin féin agus ó sin i leiṫ, ní ċleaċtaḋ an droċ-nós soin aċt an ċuid díoḃ do lean d’á n-ainṁianaiḃ féin, agus do ḋiult do na huaċtaránaiḃ dliġṫeaċa do ḃí ós a gcionn. Tig Camden féin leis an ḃfreagraḋ so, mar a n-abair ag laḃairt ar Éirinn: – “Cibé drong díoḃ, (ar sé), doḃeir iad féin do riaġaltaċt, congḃaid iad féin go míorḃaileaċ i ngné ċruaḋdála riaġalta, ag fuireaċras, ag guiḋe, agus ag trosgaḋ d’á seargaḋ féin.” Ag so mar adeir Cambrens i san seaċtṁaḋ caibidil fiċead ag laḃairt ar ċléir Éireann mar an gceudna: — “Atá (ar sé ag laḃairt ar Éirinn) cliar na talṁan so soṁolta go lór i riaġaltaċt, agus i measg gaċ suḃailce eile d’á ḃfuil ionnta, do ṡáruiġ a ngeanmnaiḋeaċt na huile ṡuḃailce eile ionnta.” As so is iontuigṫe go raiḃe an ġeanmnaiḋeaċt ar marṫain ag cléir Éireann i n-aimsir Ċambrens: agus fós is iontuigṫe as so naċ iad gaċ aon drong do ċléir Éireann do ċleaċtaḋ an droċ-nós úd, aċt an drong ainṁianaċ do ḃlóḋaḋ a gcuing aṁáin, agus do ṫeiḋeaḋ go siosmaiticeaṁail i n-easuṁla ar a n-uaċtaránaiḃ eaglaise. Tig Stanihurst leis an níḋ seo i san stáir ro scríoḃ ar Éirinn an tan fá haois do’n Tiġearna ceiṫre bliaḋna ar ċeiṫre fiċid ar ċúig céad ar ṁíle. Ag so mar adeir: — “bí roiċion ag urṁór na n-Éireannaċ (ar sé), ar ċráḋḃaḋ nó ar riaġaltaċt.” As so is iontuigṫe naċ raiḃe an droċ-nós úd luaiḋeas Camden coitċeann i n-Éirinn, aċt ag an gcléir do ċlaon a gcuing aṁáin, [aṁail aduḃramar ṫuas].

Adeir Camden naċ mór an coiméad do ḃí ar ṗósaḋ i n-Éirinn ó ḃailtiḃ móra amaċ: giḋeaḋ ní fíor dó so, agus doḃeir masla mór d’ḟíor-uaisliḃ Éireann do ḃríġ gurab ar an tuaiṫ áitiġid a n-urṁór, idir Ġall agus Ġaeḋeal. Giḋeaḋ, ní abraim naċ bíd drong díoḃ ainṁianaċ, aṁail ḃíos i ngaċ uile ċríċ, naċ bíd uṁal d’á n-uaċtaránaiḃ eaglaise; agus, d’á réir sin, níor ḋliġṫeaċ do Ċamden an ċoir naċ raiḃe coitċeann do ċur i leiṫ na n-Éireannaċ áitiġeas i san tuaiṫ mar oilḃéim dóiḃ. Óir, dá raiḃe duine nó dias nó beagán ainṁianaċ ḋíoḃ, ní hionċáinte foireann na críċe uile ċuca-san: agus, d’á réir sin, ní cneasda do Ċamden [an níḋ] do ráḋ [gurab annaṁ ḃíos cion ar ṗósaḋ ag Éireannċaiḃ, aċt ag luċt bailte mór nó caṫraċ aṁáin]: agus an drong adeir go mbíoḋ an pósaḋ bliaḋna ar gnáṫuġaḋ i n-Éirinn, is dearḃ naċar cleaċtaḋ riaṁ innte é, aċt le daoiniḃ ainṁianaċa naċ bíoḋ uṁal d’uaċtaránaiḃ eaglaise, agus, d’á réir sin, ní hiontugṫa toiḃéim ċoitċeann d’Éireannċaiḃ tré ḃeagán do ḋaoiniḃ doṁúinte díoċoisge d’á ġnáṫuġaḋ.

Adeir Campion i san seiseaḋ caibidil do’n ċéid leaḃar d’á stáir, go mbíd Éireannaiġ ċoṁ soiċreidṁeaċ sin, ionnus cibé níḋ adéaraḋ a n-uaċtarán, dá doiċreidte é, go measaid a ḃeiṫ ’na ḟírinne, [agus] doḃeir fuair-sceul faḃaill leis ag a ṡuiḋiuġaḋ so. Mar atá, go raiḃe ‘préaláid’ ainṁianaċ i n-Éirinn, do ḃí ineaṁail re gaċ níḋ d’á n-aibeoraḋ do ċur ’na luiḋe ar a ṗobul, agus teirce airgid air: agus i ndóiġ go ḃfuiġḃeaḋ fóiriṫin uaṫa, noċtais dóiḃ, go raiḃe Pádraic do leiṫ istiġ do ḃeagán bliaḋan, agus Peadar ag imreasain ré’ raile do ṫaoiḃ gallóglaiġ Ġaeḋealaiġ do ḃí ag Pádraic ag a ċur isteaċ i ḃflaiṫeas Dé, agus gur ġaḃ fearg Peadar, agus leis sin gur ḃuail d’eoċair flaiṫis Dé Pádraic ’na ċeann, gur ḃris a ḃaiṫeas, agus adeir Campion go ḃfuair an ‘préaláid’ coṫuġaḋ tré san sceul so. Mo ḟreagraḋ air annso, gurab cosṁala é re cluiṫċeoir do ḃiaḋ ag reic sceul sgigeaṁail ar scafoll ioná re stáraiḋe. Óir, cionnus buḋ ḟéidir go gcreidfeaḋ Críostaiḋe ar bioṫ d’á raiḃe i n-Éirinn go mbrisfiḋe baiṫeas Ṗádraic, agus é iar ḃfaġḃáil báis tuilleaḋ agus míle bliaḋan ó ṡoin: agus fós gurab dearḃ leis gaċ aon gurab eoċair úġdarḋáis do ḃí ag Peadar, agus naċ eoċair iarainn lé’ mbrisfiḋe baiṫeas ar bioṫ. Uime sin, measaim gurab breug ḃaoṫánta do rinne Campion i san níḋ seo do ċumaḋ ar Éireannċaiḃ; agus do ḃríġ go n-adṁann féin ’san ‘epistil’ scríoḃas i dtús a leaḃair, naċar ċaiṫ aċt deiċ seaċtṁaine re scríoḃaḋ stáire na hÉireann, measaim naċ fiu é freagraḋ do ṫaḃairt ar ṫuilleaḋ d’á ḃreugaiḃ.

Ag so an teist doḃeir ‘Mr. Good,’ sagart Sacsanaċ do ḃí ag seolaḋ scoile i Luimneaċ, ar Éireannċaiḃ, an tan fá haois do’n Tiġearna, míle, cúig céad, sé bliaḋna a’s trí fiċid: – “Cineaḋ so (ar sé), atá láidir i gcorp, agus atá lúṫṁar, ag a mbí intinn ḟoirtill árd, intleaċt ġeur, ḃíos cogṫaṁail, neaṁċoigealtaċ ar a ḃeaṫaiḋ, ag a mbí fulang saoṫair, fuaċta, agus ocrais, ag a mbí claonaḋ re déanaṁ drúise, ḃíos rói-ċeannsa re haoiḋeaḋaiḃ, buainseasṁaċ i ngráḋ, doṡásuiġṫe i ḃfaltanas, ḃíos soiċreidṁeaċ, ḃíos fonnṁar ar ċlú d’faġḃáil, ḃíos neaṁḟoiġidneaċ ar ṁasla nó ar eugcóir d’ḟulang.” Ag so fós an teist doḃeir Stanihurst orra: – “dream ró-ḟuilngṫeaċ ar ṡaoṫraiḃ, tar an uile ċinéal do ḋaoiniḃ, agus is annaṁ ḃíos tláiṫ i nguasaċtaiḃ.”

Adeir Spenser gurab ó Éireannċaiḃ fuaradar na Sacsanaiġ aibġidir ar dtús, agus, d’á réir sin, ní raiḃe fios litearḋaċta ar bioṫ ag na Sacsanaiġiḃ go ḃfuaradar ó Éireannċaiḃ í.

VII.

Deir Seon Barclaí, ag scríobh ar Éirinn, na briathra seo: – “Lagbhotháin a thógann siad (ar sé, ag labhairt ar Éireannaigh), go hairde duine, mar a mbíonn féin agus a spré in aontíos.” Measaim ar an gcromadh a dhéanann an fear seo ar thuarascáil a thabhairt ar airíonna agus ar árais coilíneach agus fodhaoine beaga dearóile, nach éigneasta a chóimheas le priompallán, mar go gcromann ar a nós ar thuarascáil a thabhairt ar chróbhothanna bochtán agus daoine dearóile, agus nach ngabhann lena ais lua ná iomrá a dhéanamh ar phioláidí pálásta prionsúla na n-iarlaí agus na n-uasal eile atá in Éirinn. Measaim fós nach cion staraí dhlitear a thabhairt dó, ná do neach eile a leanfadh a lorg sa gcéim chéanna: agus mar sin, cuirim ó theist d’aon fhocal Fines Morison, a scríobh go scigiúil ar Éirinn; óir, bíodh go raibh a pheann cliste le scríobh i mBéarla, ní shílim go raibh an chiall a bhí aige ar chumas an phinn le fírinne a nochtadh, agus mar sin ní mheasaim gur fiú é freagra a thabhairt air. Óir, an staraí a chuireann roimhe tuarascáil foirne ar bith dá mbíonn i gcrích a chur síos, dlitear dó a dteist féin go fírinneach a thabhairt orthu, idir olc agus mhaith; agus de bhrí gur d’aon toisc, trí olc agus trí anchroí, (ar fholáireamh daoine eile, ag a raibh an rún céanna d’Éireannaigh), thug i ndearmad gan maith na nÉireannach a mhaíomh, do lig de gan an riail ab inleanta do staraí a choimeád ina stair, agus, mar sin, ní dhlitear cion staire a thabhairt ar a scríbhinn. Is iad, iomorra, rialacha agus inchoimeádta le scríobh staire, de réir Polidórus, sa chéad leabhar a scríobh “de rerum inventoribus,” mar a dtráchtann ar na rialacha is inchoimeádta le scríobh staire: ag seo an chéad riail a chuireann síos: – “an chéad riail, nach leomhfadh aon ní bréagach a rá.” An dara riail: — “go nach leomhfadh gan gach fírinne a chur síos”: ag seo briathra an údair: – “ionas (ar sé) nach mbeadh amhras cairdis nó míchairdis sa scríbhinn.” Deir fós, san áit chéanna, go ndlitear don staraí béasa agus beatha, comhairleacha, cúisí, briathra, gníomhartha, agus críochnú gach foirne dá n-áitíonn sa gcrích ar ar ghabh de láimh scríobh, idir mhaith agus olc a nochtadh: agus de bhrí gur thug Fines Morison i ndearmad gan maith na nÉireannach a chur síos, thug i ndearmad gan coimeád a dhéanamh ar na rialacha réamhráite, agus, dá réir sin, ní cion staire a dhlitear a thabhairt ar a scríbhinn.

Cibé a chuirfeadh roimhe mionchuardach a dhéanamh ar mhíbhéasa nó lorgaireacht ar lochtaí fodhaoine, b’fhurasta leabhar a líonadh díobh; óir ní bhíonn dúiche ar bith gan daoscarshlua. Féachtar andaoine na hAlban, bruscarshlua na Breataine Móire, fodhaoine Flóndras, faingí na Fraince, spreasáin na Spáinne, aos anuasal na hIodáile, agus daoraicme gach dúiche ó sin amach, agus gheofar iomad dobhéas daorchlannda iontu; cé ea, ní incháinte an chrích go huile ar a son. Mar an gcéanna, má tá dobhéasa i gcuid de dhaorchlanna Éireann, ní incháinte Éireannaigh uile ar a son; agus cibé a dhéanfadh, ní mheasaim go ndlitear cion staraí a thabhairt dó; agus ós mar seo a rinne Fines Morison ag scríobh ar Éireannaigh, sílim nach dleachtach cion staraí a bheith air: — agus mar an gcéanna a deirim le Campion.

Deir Camden gur nós in Éirinn na sagairt gona gclann agus gona leannáin a bheith ag áitiú sna teampaill, agus bheith ag ól agus ag fleadhú iontu: agus fós gur nós inti mac an easpaig, mac an aba, mac an phríora agus mac an tsagairt a ghairm de chlann na gcléireach sin. Mo fhreagra air anseo gurbh é am faoinar thionscnaíodar cliar Éireann an drochnós sin, i ndiaidh an t-ochtú hAnraí a mhalairt a chreidimh, agus, an tan sin féin agus ó shin i leith, ní chleachtadh an drochnós sin ach an chuid díobh a lean dá n-ainmhianta féin, agus a dhiúltaigh do na huachtaráin dleathacha a bhí os a gcionn. Tig Camden féin leis an bhfreagra seo, mar a n-abair ag labhairt ar Éirinn: – “Cibé drong díobh, (ar sé), a thugann iad féin do rialtacht, coinníonn siad iad féin go míorúilteach i ngné chruála rialta, ag fuireachas, ag guí, agus ag troscadh dá seargadh féin.” Ag seo mar a deir Cambrens sa seachtú caibidil fichead ag labhairt ar chléir Éireann mar an gcéanna: — “Tá (ar sé ag labhairt ar Éirinn) cliar na talún seo somholta go leor i rialtacht, agus i measc gach suáilce eile dá bhfuil iontu, sháraigh a ngeanmnaíocht na huile shuáilce eile iontu.” As seo is intuigthe go raibh an gheanmnaíocht ar marthain ag cléir Éireann in aimsir Chambrens: agus fós is intuigthe as seo nach iad gach aon drong de chléir Éireann a chleachtadh an drochnós úd, ach an drong ainmhianach a bhloghadh a gcuing amháin, agus a théadh go siosmach in easumhlaíocht ar a n-uachtaráin eaglaise. Tig Stanihurst leis an ní seo sa stair a scríobh ar Éirinn an tan ab aois don Tiarna ceithre bliana ar cheithre fichid ar chúig chéad ar mhíle. Ag seo mar a deir: — “bíonn róchion ag formhór na nÉireannach (ar sé), ar chrábhadh nó ar rialtacht.” As seo is intuigthe nach raibh an drochnós úd a luann Camden coiteann in Éirinn, ach ag an gcléir a chlaon a gcuing amháin, [amhail a dúramar thuas].

Deir Camden nach mór an coimeád a bhí ar phósadh in Éirinn ó bhailte móra amach: cé ea ní fíor dó seo, agus a thugann masla mór d’fhíoruaisle Éireann de bhrí gur ar an tuath a áitíonn a bhformhór, idir Ghall agus Ghael. Cé ea, ní abraim nach mbíonn drong díobh ainmhianach, amhail bhíonn i ngach uile chríoch, nach mbíonn umhal dá n-uachtaráin eaglaise; agus, dá réir sin, níor dhleathach do Chamden an choir nach raibh coiteann a chur i leith na nÉireannach a áitíonn sa tuath mar oilbhéim dóibh. Óir, dá raibh duine nó dís nó beagán ainmhianach díobh, ní incháinte foireann na críche uile chucusan: agus, dá réir sin, ní cneasta do Chamden [an ní] a rá [gurb annamh a bhíonn cion ar phósadh ag Éireannaigh, ach ag lucht bailte móra nó cathrach amháin]: agus an drong a deir go mbíodh an pósadh bliana ar gnáthú in Éirinn, is dearbh nár cleachtadh riamh inti é, ach le daoine ainmhianacha nach mbíodh umhal d’uachtaráin eaglaise, agus, dá réir sin, ní intugtha toibhéim choiteann d’Éireannaigh trí bheagán de dhaoine domhúinte díchoiscthe á ghnáthú.

Deir Campion sa séú caibidil den chéad leabhar dá stair, go mbíonn Éireannaigh chomh sochreidmheach sin, ionas cibé ní a déarfadh a n-uachtarán, dá dochreidte é, go measann siad a bheith ina fhírinne, [agus] tugann úrscéal faibhle leis á shuíomh seo. Mar atá, go raibh ‘prealáid’ ainmhianach in Éirinn, a bhí inniúil le gach ní dá ndéarfadh a chur ina luí ar a phobal, agus teirce airgid air: agus i ndóigh go bhfaigheadh fóirithint uathu, a nocht dóibh, go raibh Pádraig laistigh de bheagán blianta, agus Peadar ag imreas le chéile de thaobh gallóglaigh Ghaelaigh a bhí ag Pádraig á chur isteach i bhflaitheas Dé, agus gur ghabh fearg Peadar, agus leis sin gur bhuail d’eochair flaithis Dé Pádraig ina cheann, gur bhris a bhaithis, agus deir Campion go bhfuair an ‘prealáid’ cothú tríd an scéal seo. Mo fhreagra air anseo, gur cosúla é le cluicheoir a bheadh ag reic scéal scigiúil ar scafall ná le staraí. Óir, conas ab fhéidir go gcreidfeadh Críostaí ar bith dá raibh in Éirinn go mbrisfí baithis Phádraig, agus é iar bhfáil báis tuilleadh agus míle bliain ó shin: agus fós gur dearbh leis gach aon gur eochair údaráis a bhí ag Peadar, agus nach eochair iarainn lena mbrisfí baithis ar bith. Uime sin, measaim gur bréag bhaothánta a rinne Campion sa ní seo a chumadh ar Éireannaigh; agus de bhrí go n-admhaíonn féin san ‘eipistil’ a scríobh i dtús a leabhair, nár chaith ach deich seachtaine le scríobh stair na hÉireann, measaim nach fiú é freagra a thabhairt ar thuilleadh dá bhréaga.

Ag seo an teist a thugann ‘Mr. Good,’ sagart Sasanach a bhí ag seoladh scoile i Luimneach, ar Éireannaigh, an tan ab aois don Tiarna, míle, cúig céad, sé bliana agus trí fichid: – “Cine seo (ar sé), atá láidir i gcorp, agus atá lúfar, ag a mbíonn intinn fhoirtil ard, intleacht ghéar, a bhíonn cogúil, neamhchoigilteach ar a bheatha, ag a mbíonn fulaingt saothair, fuachta, agus ocrais, ag a mbíonn claonadh le déanamh drúise, bhíonn rócheansa le haíonna, buanseasmhach i ngrá, doshásaithe i bhfaltanas, bhíonn sochreidmheach, bhíonn fonnmhar ar chlú a fháil, bhíonn neamhfhoighneach ar mhasla nó ar éagóir a fhulaingt.” Ag seo fós an teist a thugann Stanihurst orthu: – “dream rófhulangach ar shaothair, thar an uile chineál de dhaoine, agus is annamh a bhíonn tláith i nguaiseachtaí.”

Deir Spenser gur ó Éireannaigh a fuair na Sacsanaigh aibítir ar dtús, agus, dá réir sin, ní raibh fios litearthachta ar bith ag na Sacsanaigh go bhfuaireadar ó Éireannaigh í.