Foras Feasa ar Éirinn

Ainliú Luiche | Taobh Le Taobh | Anótáil Inlíne

IX.

Ní leanta ḋúinn do ḃreugnuġaḋ na Nua-Ġall so níḋsa-ṁó, bíoḋ gurab iomḋa níḋ ċuirid síos i n-a stáiriḃ do féadfaiḋe do ḃreugnuġaḋ; do ḃríġ urṁór a scríoḃaid go maslaiġṫeaċ ar Éirinn, naċ fuil d’úġdarḋás aca re n-a scríoḃaḋ aċt innisin sceul ainteasdaċ do ḃí fuaṫṁar d’Éirinn, agus aineolaċ i n-a seanċus: óir is dearḃ, na saoiṫe do ḃí re seanċus i n-Éirinn, ná’r ḟóbradar solus do ṫaḃairt dóiḃsean ann, agus mar sin, ná’r ḃ’ḟéidir dóiḃ eolas do ḃeiṫ i seanċus nó i sean-dálaiḃ Éireann aca. Agus Cambrens, do ġaḃ ré’ ais barántas do ḋéanaṁ ar ċáċ, is cosṁail ris gurab dall nó daoi tug frais-eolas faḃaill dó, mar gur ḟágaiḃ gaḃáil Tuaiṫe Dé Danann gan luaḋ do ḋéanaṁ uirre, agus go raḃadar trí bliaḋna teasda do ḋá ċéad i gceannas Éireann, agus go raḃadar naoi ríoġa díoḃ i ḃflaiṫeas Éireann; agus é iar ngaḃáil ré’ ais ceud ġaḃála Éireann do ċur síos, gémaḋ í gaḃáil Ceasraċ í, agus naċ gaḃaid na seanċaḋa go cinnte mar ġaḃáil ria, tar ċeann go luaiḋtear leó i n-a leaḃraiḃ í. Measaim go fírinneaċ naċ raiḃe seaḋ aige i seanċus Éireann do lorgaireaċt, aċt gurab é aḋḃar fa’r ġaḃ do láiṁ scríoḃaḋ uirre le míṫeastaiḃ do ṫaḃairt ar a foirinn re n-a linn féin, agus ar a sinnsearaiḃ rompa: agus fós is gearr an uain do ḃí aige ar ċuartuġaḋ seanċusa Éireann, do ḃríġ naċar ċaiṫ aċt bliaḋain go leiṫ ris gan dul go Sacsaiḃ; agus ar mbeiṫ d’á stáir gan ḃeiṫ críoċnuiġṫe, do-ḟágaiḃ cuid leiṫ-ḃliaḋna teasda ḋi ar ċúram ‘compáin’ dó féin, d’ar ḃ’ainm Bertram Uerdon.

Uime sin, atá dóiġ agam cibé léaġṫóir coṁṫrom léiġfeas gaċ breugruġaḋ d’á ndéinim ar Ċambrens, agus ar na Nua-Ġallaiḃ seo leanas a lorg, gurab mó ċreidfeas an breugnuġaḋ doġním ar a mbreugaiḃ ioná do’n innisin sceul doġníd cáċ, óir atáim aosda, agus drong díoḃ-san óg; do ċonnairc mé agus tuigim príṁ-leaḃair an tseanċusa, agus ní ḟacadar-san iad, agus dá ḃfaicdís, ní tuigfiḋe leó iad. Ní ar ḟuaṫ ná ar ġráḋ droinge ar bioṫ seaċ a ċéile, ná ar ḟuráileaṁ aonduine, ná do ṡúil re soċar d’ḟaġḃáil uaiḋ, ċuirim róṁam stáir na hÉireann do scríoḃaḋ, aċt do ḃríġ gur ṁeasas ná’r ḃ’oirċeas coṁonóraiġe na hÉireann do ċríċ, agus coṁ-uaisle gaċ foirne d’ár áitiġ í, do ḋul i mbáṫaḋ, gan luaḋ ná iomráḋ do ḃeiṫ orra: agus measaim gurab córaide mo ṫeist do ġaḃáil ar Éireannċaiḃ ar an tuarasgḃáil doḃeirim, do ḃríġ gurab ar Ġaeḋealaiḃ is ro-ṁó ṫráċtaim. Cibé lé n-ab mór a n-abraim riu, naċ inṁeasta go mbéarainn breaṫ le báiḋ ag taḃairt iomad molta tar mar do ṫuilleadar orra, agus mé féin do Ṡean-Ġallaiḃ do réir bunaḋasa.

Má atá, iomorro, go moltar an fonn leis gaċ stáraiḋe d’á scríoḃann ar Éirinn, díommoltar an ḟoireann leis gaċ Nua-Ġall-stáraiḋe d’á scríoḃann uirre, agus is leis sin do gríosaḋ mise do ċum na stáire seo do scríoḃaḋ ar Éireannċaiḃ, ar ṁéid na truaiġe do ġaḃ mé fa’n eugcóir ḟollusaiġ doġníṫear orra leó. Dá dtugadaois, trá, a ḃfír-ṫeist féin ar Éireannċaiḃ, ní ḟeadar creud as naċ cuirfidís i gcoiṁmeas re haoin-ċineaḋ ’san Éoraip iad i dtrí neiṫiḃ, mar atá, i ngaisgeaṁlaċt, i léiġeantaċt, agus i n-a mbeiṫ daingean i san gcreideaṁ Catoileaca: agus an ṁéid ḃeanas re naoṁaiḃ Éireann, ní raċaḋ d’á ṁaoiḋeaṁ créad a líonṁaire do ḃádar, do ḃríġ go ḃfuilid úġdair coigcríċe na hEorpa ag a adṁáil, agus go n-abraid gur líonṁaire Éire fa naoṁaiḃ ioná aoin-ċríoċ i san Eoraip; agus fós go n-adṁaid go raiḃe árdḟlaiṫeas na fóġluma i n-Éirinn coiṁ-líonṁar [agus] sin gur ḃrúċt sí foirne fóġlumṫa uaiṫe do’n Ḟrainc, do’n Iotáile, do’n Ġearmaine, go Flondrus, go Sacsain, agus go hAlbain, mar is follus as an mbrollaċ atá ag an leaḃar i n-ar’ scríoḃaḋ beaṫa Ṗádraic, Ċoluimcille, agus Ḃríġde i mBeurla: agus an ṁéid ḃeanas re seanċus Éireann, is inṁeasta go raiḃe barántaṁail, do ḃríġ go nglántaoi i ḃFeis Teaṁraċ gaċ treas bliaḋain é, do láṫair uaisle, eaglaise, agus ollaṁan Éireann; agus ó do ġaḃadar Éireannaiġ creideaṁ, do cuireaḋ ar ḟorlaṁas préalaideaḋ eaglaise [é]. Bíoḋ a ḟiaḋnaise sin ar na príṁ-leaḃraiḃ seo síos, atá re a ḃfaicsin fós, mar atá Leaḃar Árda-Máċa; Saltair Ċaisil, do scríoḃ Cormac naoṁṫa mac Ċuileannáin (rí dá ċúigeaḋ Múṁan agus áirdeaspog Ċaisil); Leaḃar na hUaċongṁála; Leaḃar Ċluana heiḋneaċ Fionntain i Laoiġis; Saltair na Rann, ro scríoḃ Aonġus Céile Dé; Leaḃar Ġlinne-dá-loċ; Leaḃar na gCeart, ro sgríoḃ Beinén naoṁṫa mac Seisgnéin; Uiḋir Ċiaráin, ro scríoḃaḋ i gCluain-ṁic-nóis; Leaḃar Buiḋe Moling, agus Leaḃar Duḃ Molaga. Ag so síos suim na leaḃar do ḃí scríoḃṫa ionnta-san, mar atá, an Leaḃar Gaḃála, Leaḃar na gCúigeaḋ, Réim Ríoġraiḋe, Leaḃar na n-Aos, Leaḃar Coṁaimsearḋaċta, Leaḃar Dinnseanċuis, Leaḃar Bainseanċuis, an leaḃar d’á ngairṫí Cóir anmann, an leaḃar d’á ngairṫí Uraiċeapt, ro scríoḃ Ceannfaolaiḋ na fóġluma, agus an leaḃar d’á ngairṫear Aṁra Ċoluimcille ro scríoḃ Dallán Forgaill go grod i ndiaiḋ báis Ċoluimcille. Atáid fós iomad do stáiriḃ eile ré a ḃfaicsin i n-Éirinn, i n-éagmais na bpríṁ-leaḃar do luaiḋeamar, mar a ḃfuil mórán seanċusa ré a ḟaisnéis, mar atá Caṫ Ṁuiġe Muccraiṁe, Forḃais Droma Dáṁġaire, Oiḋiḋ na gCuraḋ, Caṫ Ċrionna, Caṫ Fionnċoraḋ, Caṫ Ruis na Ríoġ, Caṫ Ṁuiġe Léana, Caṫ Ṁuiġe Raṫ, Caṫ Ṁuiġe Tualaing, agus mórán do stáiriḃ eile naċ luaiḋfeam ann so. Is móide fós is inṁeasta seanċus Éireann do ḃeiṫ barántaṁail, mar do ḃí ós cionn dá ċéad ollaṁ re seanċus ag coiméad seanċusa na hÉireann, agus coṫuġaḋ ó uaisliḃ Éireann ag gaċ aon díoḃ d’á ċionn, agus froṁaḋ uaisle agus eaglaise Éireann orra ó aimsir go haimsir. Is móide, mar an gceudna, is inċreidte ḋó an ársaiḋeaċt atá ann, agus, fós, naċ deaċaiḋ béarnaḋ ná múċaḋ air le foirneart eaċtrann. Óir, tar ċeann go raḃadar Loċlonnaiġ ag buaiḋreaḋ Éireann seal, do ḃí an oiread soin d’ollaṁnaiḃ ag coiméad an tseanċusa, gur caoṁnaḋ suim an tseanċusa leó, bíoḋ go ráinig iomad do leaḃraiḃ na Loċlonnaiġ. Giḋeaḋ, ní mar sin do ċríoċaiḃ eile na hEorpa, do ḃríġ gur ṁúċadar Róṁánaiġ, Galli, Goti, Uandali, Sacsanaiġ, Saraceni, Múraiġ agus Loċlonnaiġ a seanċus i ngaċ ruaṫar ríoġ d’á dtugadar fúṫa: giḋeaḋ, ní ṫáinig d’aon-droing díoḃ-san Éire d’argain, do réir Ċambrens, ’san seiseaḋ caibidil a’s dá ḟiċid, mar a n-abair, ag laḃairt ar Éirinn: – “Do ḃí Éire saor ó ṫús ó ruaṫar an uile ċiniḋ ċoigcríċe.” As so is iontuigṫe go raiḃe Éire saor ó iomruaṫar náṁad lé’ múċfaiḋe a seanċus agus a sean-dála; agus ní mar sin d’aoin-ċríċ eile ’san Eoraip. Uime sin measaim gurab córa creideaṁain do ṡeanċus Éireann ioná do ṡeanċus aoin-ċríċe eile ’san Eoraip, agus fós mar do sgagaḋ le Pádraic, agus le naoiṁ-ċléir Éireann é, ó aimsir go haimsir.

Giḋeaḋ, tuig, a léaġṫóir, go ndéarna mé malairt ar an áireaṁ bliaḋan innistear do ḃeiṫ i ḃflaiṫeas beagáin do ríoġaiḃ págánta na hÉireann seaċ mar cuirṫear síos i san Réim Ríoġraiḋe, agus i sna duantaiḃ atá cumṫa orra é; agus is é is fáṫ ḋam ċuige sin naċ faġḃaim ag teaċt le háireaṁ na n-aimsear ó Áḋaṁ go gein Ċríost, do réir úġdair ḃarántaṁail ar bioṫ coigcríċe iad. Aḋḃar eile fós atá agam, go ḃfaicṫear ḋam go dtugṫar áireaṁ éigcneasda bliaḋan do ḋroing ḋíoḃ, mar atá Síorna saoġlaċ, d’á dtugṫar trí ċaogaid bliaḋan, agus go léaġtar linn i sein-leaḃar Gaḃála go raiḃe Síorna céad bliaḋan sul do ġaḃ flaiṫeas Éireann, agus dá gcuirinn síos a ḃeiṫ i ḃflaiṫeas trí ċaogaid bliaḋan, ní creidfiḋe mé. Uime sin, doḃeirim bliaḋain agus fiċe ḋó, do réir an rainn atá ’n-a ḟlaiṫeas, naċ tugann do Ṡíorna aċt bliaḋain agus fiċe, mar ḃus follus do’n léaġṫóir. Doḃeirid caoga bliaḋan do ḟlaiṫeas do Ċoḃṫaċ Caolmbreáġ, giḋeaḋ ní hiontugṫa ḋó aċt tríoċa: óir Moirriaṫ inġean Scoirriaṫ, rí Ċorca Ḋuiḃne, tug gráḋ do Ṁaon, d’á ngairṫí Laḃruiḋ Loingseaċ, ar mbeiṫ ar deoraiḋeaċt i dtiġ a haṫar ḋó ’na ógán, agus íse ’na hainnir óig; agus ar dteaċt ó n-a ḋeoraiḋeaċt i n-Éirinn dó, agus iar marḃaḋ Ċoḃṫaiġ, is í do buḋ bainċéile ḋó, agus do ċuir slioċt air. Mar sin, dá dtugainn caoga bliaḋan flaiṫis do Ċoḃṫaċ, do ḃiaḋ sise trí fiċid bliaḋan, an tan rug clann do Laḃruiḋ Loingseaċ, agus ó naċ féidir so do ḃeiṫ fírinneaċ, níor ḃ’ḟéidir Coḃṫaċ do ḃeiṫ i ḃflaiṫeas caoga bliaḋan. Mar sin, ar ḟáṫaiḃ eile, doġním malairt ar áireaṁ bliaḋan flaiṫis beagáin do ríoġaiḃ Éireann ria gcreideaṁ: aċt measaim naċ tré ainḃfios na seanċaḋ táinig an ṁalairt áiriṁ seo do ḋéanaṁ, aċt tré ainḃfios na droinge do scríoḃaḋ ’na ndiaiḋ, do ḃí gan ealaḋain aca aċt scríḃneoireaċt aṁáin do ḋéanaṁ: agus mar do ṫréigeadar Éireannaiġ ó’n tráṫ fa ráinig forlaṁas Éireann do Ġallaiḃ gan an froṁaḋ do cleaċtaoi leó do ḋéanaṁ gaċ treas bliaḋain ar an seanċus, agus go dtugadar ollaṁain an tseanċusa faill i n-a ġlanaḋ, iar gcaill an tearmainn agus an tsoċair do cleaċtaoi leó d’ḟaġḃáil ó Ġaeḋealaiḃ a los an tseanċusa do ċongḃáil ar bun; agus fós mar do ḃíoḋ easaonta ġnáṫaċ idir Ġallaiḃ agus Ġaeḋealaib i n-Éirinn, ré’ gcuirṫí míoṡuaiṁneas ar na hollaṁnaiḃ d’á gcur ó ḟroṁaḋ, agus ó ġlanaḋ an tseanċusa ó aimsir go haimsir.

Agus dá gcuireaḋ aoinneaċ i n-iongantas an neiṁṫeaċt ré’ ċéile atá ag cuid d’úġdaraiḃ an tseanċusa ’san áireaṁ aimsire atá ó Áḋaṁ go gein Ċríost, is neiṁ-iongnaḋ é, do ḃríġ gur beag d’úġdaraiḃ barántaṁla na hEorpa uile ṫig ré’ ċéile ar ċoṁáireaṁ na haimsire ceudna. Bíoḋ a ḟiaḋnaise sin ar an neiṁṫeaċt ré’ ċéile doġníd na príoṁ-úġdair seo síos: —

Ar dtús do na húġdaraiḃ Eaḃruiḋeaċa: —

Baalsederhelm, 3518: na Talmudisti, 3784: na Nuaḋ-Rabbiḋe, 3760: Rabbi Nahsson, 3740: Rabbi Léḃi, 3786: Rabbi Maoise, 4058: Ioséṗus, 4192.

Do na húġdaraiḃ Greugaċa: —

Metrodorus, 5000: Eusebius, 5190: Teoṗilus, 5476.

Do na húġdaraiḃ Laidianda: —

Sanctus Hieronimus, 3941: Sanctus Augustinus, 5351: Isidóir, 5270: Orosius, 5199: Béda, 3952: Alṗonsus, 5984.

[Ag so áireaṁ an dá ḟear ḋeug agus trí fiċid ar na ceiṫre ceud aosaiḃ do’n doṁan, maille ris an áireaṁ tugsad na daoine feasaċa fóġlumṫa do lean iad ’san lorg díreaċ, ar na haosaiḃ ó ċruṫuġaḋ an doṁain go gein Ċríost, ar n-a roinn ’na gcúig rannaiḃ, .i. ó Áḋaṁ go dílinn, 2242, ó’n dílinn go hAbraham 942, ó Abraham go Daḃiḋ, 940, ó Daḃiḋ go bruid na Babiolóin, 485, ó’n ḃruid go gein Ċríost [590]: — Summa 5199: is uime do ċuireadar na daoine úġdarḋa do lean an dá ḟear seaċtṁoġad an cúigeaḋ aimsir le n-a n-aimsir féin, do ḃríġ gurab aṁlaiḋ coiṁlíontar an aimsir seo, 5199, ó ċruṫuġaḋ Áḋaiṁ go gein Ċríost: agus is do na húġdaraiḃ leanas an dá ḟear seaċtṁoġad i sna ceiṫre ceud aimsearaiḃ, eaḋon, Eusebius, áirṁeas ’na ċroinic ó ċruṫuġaḋ an doṁain go gein Ċríost, 5199; Orosius, ’san ċeud ċaibidil d’á ċéid leaḃar, adeir go ḃfuil ó Áḋaṁ go hAbraham, 3184, agus ó Abraham go gein Ċríost, 2015; agus is í a suim araon, 5199. Aduḃairt S. Hieronimus i n-a epistil ċum Tituis, ná’r coiṁlíonaḋ sé míle bliaḋan d’aois an doṁain go gein Ċríost. Adeir, (tráṫ), Augustinus naoṁṫa i san deaċṁaḋ caibidil do’n dara leaḃar deug ‘de ciuitate Déi,’ naċ áirṁṫear sé míle bliaḋan ó ċruṫuġaḋ an doṁain go gein Ċríost. Cuirṫear ’na leiṫ sin araon, go dteagaid leis an luċt áiriṁ seo, i n-uiṁir contais ó ċruṫuġaḋ an doṁain go gein Ċríost naoi mbliaḋna deug ar ċeiṫre fiċid ar ċéad ar ċúig ṁíle. Dearḃaḋ eile ar an áireaṁ ceudna, an “Martirologia” Róṁánaċ, ḋeiṁniġeas iomláine na n-aos so, ó ċruṫuġaḋ Áḋaiṁ go gein Ċríost, cúig míle, céad, noċa, agus a naoi.]

Agus mar naċ tigid na príoṁ-úġdair seo le n-a ċéile ar áireaṁ na haimsire atá ó Áḋaṁ go gein Ċríost, ní hiongnaḋ neiṁṫeaċt lé’ ċéile do ḃeiṫ ag cuid do ṡeanċaḋaiḃ na hÉireann ar an áireaṁ gceudna. Giḋeaḋ, ní fuaras eadorra áireaṁ is mó ṡaoilim do ḃeiṫ fírinneaċ ioná an t-áireaṁ doġní drong díoḃ doḃeir ceiṫre míle, caoga, a’s dá ḃliaḋain, do’n aimsir ó Áḋaṁ go gein Ċríost; agus is eaḋ is mian liom an t-úġdar barántaṁail is foigse ṫig do’n áireaṁ so do leanṁain i gcoṁaimsearḋaċt na n-árdḟlaiṫeaḋ, na n-aos, na bpápaḋ, agus na ngcoṁairleaḋ gcoitċeann i ndeireaḋ an leaḃair i n-a n-áitiḃ cinnte féin.

Dá gcuireaḋ neaċ i n-iongantas orm, créad as a dtugaim iomad rann mar ṡuiḋeaṁ ar an stáir as an seanċus, mo ḟreagraḋ air gurab é is fáṫ ris sin dam gur ċumadar úġdair an tseanċusa suim iomlán an tseanċusa i nduantaiḃ, ionnus gurab luġaide doġéantaoi malairt ar an seanċus é, agus fós gurab aṁlaiḋ is mó do cuirṫí do ṁeaṁair leis na macaiḃ fóġluma do ḃíoḋ aca é: óir is tré ḃeiṫ i méadarḋaċt dána do gairṫí Saltair na Teaṁraċ do’n ṗríṁleaḃar do ḃíoḋ ar ḟorlaṁas ollaṁan ríoġ Éireann féin, agus Saltair Ċaisil do ċroinic Ċormaic mic Ċuileannáin, agus Saltair na Rann do ċroinic Aonġusa Céile Dé: óir, mar is ionann ‘salm’ agus duan nó dán, is ionann saltair nó ‘psalterium’ agus duanaire, i n-a mbiaḋ iomad do ḋuantaiḃ nó do ḋántaiḃ; agus do ḃríġ gurab i nduantaiḃ atá cnáiṁ agus smior an tseanċusa, measaim gurab oirċeas dam cinneaḋ mar úġdarḋás air, ag tráċtaḋ ar an seanċus. Is uime aduḃart go minic i gcoinne na n-úġdar do breugnuiġeaḋ linn, go raiḃe an seanċus ’na n-aġaiḋ, do ḃríġ gur ṁeasas gur ṁó d’úġdarḋás an seanċus do ḃí coitċeann, agus do froṁaḋ go minic, aṁail aduḃramar, ioná aon úġdar aṁáin go haonaránaċ d’á ḃfuil ’san seanċus.

Cuirid drong i n-iongantas cionnus buḋ ḟéidir seanċus aon duine do ḃreiṫ go hÁḋaṁ. Mo ḟreagraḋ air sin, gur ḃ’urus do Ġaeḋealaiḃ iad féin do ċoiméad go hÁḋaṁ, do ḃríġ, ó aimsir Ġaeḋil i leiṫ, go mbídís draoiṫe aca do ċoiméadaḋ a nglúine geinealaiġ, agus a ndála i ngaċ turus d’á dtárla ḋóiḃ go roċtain Éireann, mar is iontuigṫe as an stáir síos: agus fós do ḃíoḋ báiḋ re healaḋain aca, do ḃríġ gurab i ngiall ar a ḟoġluim fuair Niul aṫair Ġaeḋil gaċ innṁe d’á ḃfuair; agus fós a ḟad atáid Gaeḋil gan a malairt i seilḃ aoin-ċríċe aṁáin, agus feaḃas an orduiġṫe do ċuirsiod síos re coiméad an t-seanċusa, aṁail aduḃramar. Ag so síos sompla ó úġdar Breaṫnaċ, mar a dtaḃair geinealaċ ríġ do ḃí ar an mBreatain go hÁḋaṁ, as a measfaiḋ an léaġṫóir gurab ḟéidir do Ġaeḋealaiḃ an níḋ ceudna do ḋéanaṁ; agus is é ainm an úġdair Asser: ag so ainm an ríġ sin — Aelfred, mac Aetelṁuilf, mic Egbeirt, mic Etalmuind, mic Eafa, mic Eoṁua, mic Ingild, mic Coenreid, mic Ceolḃaild, mic Cudaim, mic Cutḃuin, mic Ċeaulin, mic Cinric, mic Creoda, mic Cerdic, mic Elesa, mic Geḃuis, mic Broind, mic Beild, mic Uodein, mic Fritilḃaild, mic Frealaf, mic Fritilṁuilf, mic Fingodṁuilf, mic Geada, mic Caetua, mic Beaḃua, mic Sceldua, mic Eremoid, mic Itermoid, mic Atra, mic hUala, mic Beduig, mic Iafeit, mic Naoi, ⁊ c., ⁊ c.

[Ag so díonḃrollaċ, nó brollaċ cosnaiṁ Forais Feasa ar Éirinn, mar a ḃfuil suim seanċusa Éireann go cumair: atá ar n-a ṫiomsuġaḋ agus ar n-a ṫionól a príṁ-leaḃraiḃ seanċusa Éireann, agus a hiliomad d’úġdaraiḃ barántaṁla coigcríċe le Seaṫrún Céitinn, sagart agus doctúir diaḋaċta; mar a ḃfuil suim ċumair príoṁ-ḋála Éireann ó Ṗarṫalón go Gaḃáltas Gall: agus cibé ṫoigeoras scríoḃaḋ go foirleaṫan líonṁar ar Éirinn d’á éis so, doġéaḃaiḋ i sna sein-leaḃraiḃ ceudna mórán do neiṫiḃ inscríoḃṫa uirre do fágḃaḋ amuiġ d’aon-toisg ann so, d’eagla gurab luġaide do ṫiocfaḋ an tsuim seo do ċum soluis, iad uile do ċur i n-aon obair, ar a ṁéid do ḋuaḋ a gcur i n-aon-ċairt.]

Atá an stáir rannta ’na dá leaḃar: an ceud leaḃar noċtas dála Éireann ó Áḋaṁ go teaċt Ṗádraic i n-Éirinn; agus an dara leaḃar ó ṫeaċt Ṗádraic go Gaḃáltas Gall, nó gus an am so.

Saoilim naċ fuil léaġṫóir coṁṫrom soṡásuiġṫe lé’ mbeanann froṁaḋ do ḋéanaṁ ar ṡeanċus Éireann, aċt neaċ ḃus riaraċ ó n-a nduḃramar i san díonḃrollaċ so: agus dá dteagṁaḋ naċ lór leis gaċ sásaḋ d’á dtugaim uaim, is tar mo ḋíċeall-sa do raċaḋ. Uime sin, gaḃaim cead aige, agus gaḃaḋ agam, má ṫárla ḋam dul do’n tsliġe i n-aoinníḋ d’á n-abraim i san leaḃar so, óir má atá aoinníḋ inḃéime ann, ní ó ṁailís aċt ó aineolas atá.

Ḃur mboċt-ċara biṫḋíleas go bás,
SEAṪRÚN CÉITINN.

IX.

Ní leanta dúinn a bhréagnú na Nua-Ghall seo níos mó, bíodh gurb iomaí ní a chuireann siad síos ina startha a d’fhéadfaí a bhréagnú; de bhrí formhór a scríobhann siad go maslach ar Éirinn, nach bhfuil d’údarás acu lena scríobh ach insint scéal ainteastach a bhí fuafar d’Éirinn, agus aineolach ina seanchas: óir is dearbh, na saoithe a bhí le seanchas in Éirinn, nár fhóbraíodar solas a thabhairt dóibhsean ann, agus mar sin, nárbh fhéidir dóibh eolas a bheith i seanchas nó i seandálaí Éireann acu. Agus Cambrens, a ghabh lena ais barántas a dhéanamh ar chách, is cosúil leis gur dall nó daoi a thug fraseolas faibhle dó, mar gur fhág gabháil Tuaithe Dé Danann gan lua a dhéanamh uirthi, agus go raibh trí bliana teastaithe de dhá chéad i gceannas Éireann, agus go raibh naoi rí díobh i bhflaitheas Éireann; agus é iar ngabháil lena ais céad ghabhála Éireann a chur síos, dá mba í gabháil Ceasrach í, agus nach ngabhann na seanchaithe go cinnte mar ghabháil leis, thar ceann go luaitear leo ina leabhair í. Measaim go fírinneach nach raibh sea aige i seanchas Éireann do lorgaireacht, ach gurbh é ábhar faoinar ghabh de láimh scríobh uirthi le mítheastaibh a thabhairt ar a foireann lena linn féin, agus ar a sinsir rompu: agus fós is gearr an uain a bhí aige ar chuardach seanchais Éireann, de bhrí nár chaith ach bliain go leith leis gan dul go Sasana; agus ar mbeith dá stair gan a bheith críochnaithe, d’fhág cuid leathbhliana teastaithe di ar chúram ‘compánaigh’ dó féin, darbh ainm Bertram Verdon.

Uime sin, tá dóigh agam cibé léitheoir cothrom a léifidh gach bréagnú dá ndéanaim ar Chambrens, agus ar na Nua-Ghaill seo a leanas a lorg, gur mó a chreidfidh an bréagnú a dhéanaim ar a mbréaga ná don insint scéal a dhéanann cách, óir táim aosta, agus drong díobhsan óg; chonaic mé agus tuigim príomhleabhair an tseanchais, agus ní fhacadarsan iad, agus dá bhfeicfidís, ní thuigfí leo iad. Ní ar fhuath ná ar ghrá droinge ar bith seach a chéile, ná ar fholáireamh aon duine, ná de shúil le sochar a fháil uaidh, chuirim romham stair na hÉireann a scríobh, ach de bhrí gur mheas mé nárbh oircheas comhonóraí na hÉireann de chríoch, agus comhuaisle gach foirne dár áitigh í, do dhul i mbá, gan lua ná iomrá a bheith orthu: agus measaim gur córaide mo theist a ghabháil ar Éireannaigh ar an tuarascáil a thugaim, de bhrí gur ar Ghaeil is rómhó a thráchtaim. Cibé lenar mór a ndeirim leo, nach inmheasta go mbéarfainn breith le bá ag tabhairt iomad molta thar mar a thuilleadar orthu, agus mé féin de Shean-Ghaill de réir bunúis.

Má tá, iomorra, go moltar an fonn le gach staraí dá scríobhann ar Éirinn, dímholtar an fhoireann le gach Nua-Ghall-staraí dá scríobhann uirthi, agus is leis sin a gríosaíodh mise chun na staire seo a scríobh ar Éireannaigh, ar mhéid na trua a ghabh mé faoin éagóir fhollasach a dhéantar orthu leo. Dá dtugaidís, trá, a bhfíortheist féin ar Éireannaigh, ní fheadar céard as nach gcuirfidís i gcóimheas le haon chine san Eoraip iad i dtrí ní, mar atá, i ngaisciúlacht, i léanntacht, agus ina mbeith daingean sa gcreideamh Caitliceach: agus an mhéid a bhaineann le naoimh Éireann, ní rachadh á mhaíomh céard a líonmhaire a bhíodar, de bhrí go bhfuil údair choigríche na hEorpa á admháil, agus go ndeir siad gur líonmhaire Éire faoi naoimh ná aon chríoch san Eoraip; agus fós go n-admhaíonn siad go raibh ardfhlaitheas na foghlama in Éirinn chomh líonmhar [agus] sin gur bhrúcht sí foirne foghlamtha uaithi don Fhrainc, don Iodáil, don Ghearmáin, go Flóndras, go Sasana, agus go hAlbain, mar is follas as an mbrollach atá ag an leabhar inar scríobhadh beatha Phádraig, Cholm Cille, agus Bhríde i mBéarla: agus an mhéid a bhaineann le seanchas Éireann, is inmheasta go raibh barántúil, de bhrí go nglantaí i bhFeis Teamhrach gach treas bliain é, do láthair uaisle, eaglaise, agus ollúna Éireann; agus ó ghabh Éireannaigh creideamh, cuireadh ar fhorlámhas prealáidí eaglaise [é]. Bíodh a fhianaise sin ar na príomhleabhair seo síos, atá lena bhfeiceáil fós, mar atá Leabhar Ard Mhacha; Saltair Chaisil, a scríobh Cormac naofa mac Chuileannáin (rí dhá chúige Mumhan agus ardeaspag Chaisil); Leabhar na hUachongmhála; Leabhar Chluana Eidhneach Fionntain i Laois; Saltair na Rann, a scríobh Aonghus Céile Dé; Leabhar Ghlinne dá Loch; Leabhar na gCeart, a scríobh Beinén naofa mac Seiscnéin; Uidhir Chiaráin, a scríobhadh i gCluain Mhic Nóis; Leabhar Buí Moling, agus Leabhar Dubh Molaga. Ag seo síos suim na leabhar a bhí scríofa iontusan, mar atá, an Leabhar Gabhála, Leabhar na gCúigí, Réim Ríora, Leabhar na nAos, Leabhar Comhaimsearthachta, Leabhar Dinnseanchais, Leabhar Banseanchais, an leabhar dá ngairtí Cóir Ainmneacha, an leabhar dá ngairtí Uraiceacht, a scríobh Ceannfaola na Foghlama, agus an leabhar dá ngairtear Amhra Cholm Cille a scríobh Dallán Forgaill go grod i ndiaidh bháis Cholm Cille. Tá fós iomad de startha eile lena bhfeiceáil in Éirinn, in éagmais na bpríomhleabhar a luamar, mar a bhfuil mórán seanchais lena fhaisnéis, mar atá Cath Mhaighe Muccraimhe, Forbhais Dhroma Dámhghaire, Oidhe na gCuradh, Cath Chrionna, Cath Fionnchoradh, Cath Rois na Ríthe, Cath Mhaighe Léana, Cath Mhaighe Rath, Cath Mhaighe Tualaing, agus mórán de startha eile nach luafaimid anseo. Is móide fós is inmheasta seanchas Éireann a bheith barántúil, mar a bhí os cionn dhá chéad ollamh le seanchas ag coimeád sheanchas na hÉireann, agus cothú ó uaisle Éireann ag gach aon díobh dá cheann, agus promhadh uaisle agus eaglaise Éireann orthu ó aimsir go haimsir. Is móide, mar an gcéanna, is inchreidte dó an ársaíocht atá ann, agus, fós, nach ndeachaigh bearnú ná múchadh air le forneart eachtrannach. Óir, thar ceann go raibh Lochlannaigh ag buaireamh Éireann seal, bhí an oiread sin d’ollúna ag coimeád an tseanchais, gur caomhnaíodh suim an tseanchais leo, bíodh gur ráinigh iomad de leabhair na Lochlannaigh. Cé ea, ní mar sin do chríocha eile na hEorpa, de bhrí gur mhúch Rómhánaigh, Galli, Goti, Vandali, Sacsanaigh, Saraceni, Múraigh agus Lochlannaigh a seanchas i ngach ruathar rí dá dtugadar fúthu: cé ea, níor tháinig d’aon drong díobhsan Éire a argain, de réir Chambrens, sa séú caibidil agus daichead, mar a n-abair, ag labhairt ar Éirinn: – “Bhí Éire saor ó thús ó ruathar an uile chine coigríche.” As seo is intuigthe go raibh Éire saor ó iomruathar namhad lena múchfaí a seanchas agus a seandála; agus ní mar sin d’aon chríoch eile san Eoraip. Uime sin measaim gur córa creidiúint do sheanchas Éireann ná do sheanchas aon chríche eile san Eoraip, agus fós mar a scagadh le Pádraig, agus le naomhchléir Éireann é, ó aimsir go haimsir.

Cé ea, tuig, a léitheoir, go ndearna mé malairt ar an áireamh bliain insítear a bheith i bhflaitheas beagáin de ríthe págánta na hÉireann seach mar a chuirtear síos sa Réim Ríora, agus sna duanta atá cumtha orthu é; agus is é is fáth dom chuige sin nach bhfaighim ag teacht le háireamh ina n-aimsirí ó Ádhamh go gin Chríost, de réir údair bharántúil ar bith choigríche iad. Ábhar eile fós atá agam, go bhfeictear dom go dtugtar áireamh éigneasta bliain do dhrong díobh, mar atá Síorna Saolach, dá dtugtar trí caogaid bliain, agus go léitear linn i seanleabhar Gabhála go raibh Síorna céad bliain sular ghabh flaitheas Éireann, agus dá gcuirinn síos a bheith i bhflaitheas trí caogaid bliain, ní chreidfí mé. Uime sin, tugaim bliain agus fiche dó, de réir an rainn atá ina fhlaitheas, nach tugann do Shíorna ach bliain agus fiche, mar a bheidh follas don léitheoir. Tugann siad caoga bliain de fhlaitheas do Chofach Caol mBreá, cé ea ní intugtha dó ach tríocha: óir Moiriath iníon Scoiriath, rí Chorca Dhuibhne, thug grá do Mhaon, dá ngairtí Labhraidh Loingseach, ar mbeith ar deoraíocht i dteach a hathar dó ina ógánach, agus ise ina hainnir óg; agus ar dteacht óna dheoraíocht in Éirinn dó, agus iar marú Chofaigh, is í ba bhanchéile dó, agus chuir sliocht air. Mar sin, dá dtugainn caoga bliain flaithis do Chofach, bheadh sise trí fichid bliain, an tan a rug clann do Labhraidh Loingseach, agus ó nach féidir seo a bheith fírinneach, níorbh fhéidir Cofach a bheith i bhflaitheas caoga bliain. Mar sin, ar fháthanna eile, déanaim malairt ar áireamh bliain flaithis beagáin de ríthe Éireann roimh an gcreideamh: ach measaim nach trí ainbhios na seanchaithe a tháinig an mhalairt áirimh seo a dhéanamh, ach trí ainbhios na droinge a scríobhadh ina ndiaidh, a bhí gan ealaín acu ach scríbhneoireacht amháin a dhéanamh: agus mar a thréig Éireannaigh ón tráth faoinar ráinigh forlámhas Éireann do Ghaill gan an promhadh a chleachtaí leo a dhéanamh gach treas bliain ar an seanchas, agus go dtugadar ollúna an tseanchais faill ina ghlanadh, iar gcailleadh an tearmainn agus an tsochair a chleachtaí leo a fháil ó Ghaeil as los an tseanchais a choinneáil ar bun; agus fós mar a bhíodh easaontas gnách idir Gaill agus Gaeil in Éirinn, lena gcuirtí míshuaimhneas ar na hollúna á gcur ó phromhadh, agus ó ghlanadh an tseanchais ó aimsir go haimsir.

Agus dá gcuireadh aon neach in iontas an neamhtheacht le chéile atá ag cuid d’údair an tseanchais san áireamh aimsire atá ó Ádhamh go gin Chríost, is neamhionadh é, de bhrí gur beag d’údair bharántúla na hEorpa uile a thagann le chéile ar chomhaireamh na haimsire céanna. Bíodh a fhianaise sin ar an neamhtheacht le chéile a dhéanann na príomhúdair seo síos: —

Ar dtús de na húdair Eabhracha: —

Baalsederhelm, 3518: na Talmudisti, 3784: na Nua-Raibithe, 3760: Raibí Nahsson, 3740: Raibí Léivi, 3786: Raibí Maois, 4058: Ioséphus, 4192.

De na húdair Ghréagacha: —

Metrodorus, 5000: Eusebius, 5190: Teophilus, 5476.

De na húdair Laidineacha: —

Sanctus Hieronimus, 3941: Sanctus Augustinus, 5351: Isidóir, 5270: Orosius, 5199: Béda, 3952: Alphonsus, 5984.

[Ag seo áireamh an dá fhear déag agus trí fichid ar na ceithre chéadaois den domhan, maille leis an áireamh a thug na daoine feasacha foghlamtha a lean iad sa lorg díreach, ar na haoiseanna ó chruthú an domhain go gin Chríost, arna roinnt ina gcúig roinn, .i. ó Ádhamh go díle, 2242, ón díle go hAbrahám 942, ó Abrahám go Dáiví, 940, ó Dháiví go broid na Bablóine, 485, ón bhroid go gin Chríost [590]: — Summa 5199: is uime a chuir na daoine údarásacha a lean an dá fhear seachtó an cúigiú haimsir lena n-aimsir féin, de bhrí gurb amhlaidh a chomhlíontar an aimsir seo, 5199, ó chruthú Ádhaimh go gin Chríost: agus is de na húdair a leanas an dá fhear seachtó sna ceithre céad aimsirí, eadhon, Eusebius, a áiríonn ina chroinic ó chruthú an domhain go gin Chríost, 5199; Orosius, sa chéad chaibidil dá chéad leabhar, a deir go bhfuil ó Ádhamh go hAbrahám, 3184, agus ó Abrahám go gin Chríost, 2015; agus is í a suim araon, 5199. Dúirt S. Hieronimus ina eipistil chun Tituis, nár comhlíonadh sé mhíle bliain d’aois an domhain go gin Chríost. Deir, (tráth), Augustinus naofa sa deichiú caibidil den dara leabhar déag ‘de civitate Dei,’ nach n-áirítear sé mhíle bliain ó chruthú an domhain go gin Chríost. Cuirtear ina leith sin araon, go dtagann siad leis an lucht áirimh seo, in uimhir cuntais ó chruthú an domhain go gin Chríost naoi mbliana déag ar cheithre fichid ar chéad ar chúig mhíle. Dearbhú eile ar an áireamh céanna, an “Martirologia” Rómhánach, a dheimhníonn iomláine na n-aoiseanna seo, ó chruthú Ádhaimh go gin Chríost, cúig mhíle, céad, nócha, agus a naoi.]

Agus mar nach dtagann na príomhúdair seo lena chéile ar áireamh na haimsire atá ó Ádhamh go gin Chríost, ní ionadh neamhtheacht le chéile a bheith ag cuid de sheanchaithe na hÉireann ar an áireamh céanna. Cé ea, ní bhfuair mé eatarthu áireamh is mó a shílim a bheith fírinneach ná an t-áireamh a dhéanann drong díobh a thugann ceithre mhíle, caoga, agus dhá bhliain, don aimsir ó Ádhamh go gin Chríost; agus is ea is mian liom an t-údar barántúil is foisce a thagann don áireamh seo a leanúint i gcomhaimsearthacht na n-ardfhlatha, na n-aoiseanna, na bpápaí, agus na gcomhairlí coiteanna i ndeireadh an leabhair ina n-áiteanna cinnte féin.

Dá gcuireadh neach in iontas orm, céard as a dtugaim iomad rann mar shuíomh ar an stair as an seanchas, mo fhreagra air gurb é is fáth leis sin dom gur chumadar údair an tseanchais suim iomlán an tseanchais i nduanta, ionas gur lúide a dhéanfaí malairt ar an seanchas é, agus fós gurbh amhlaidh is mó a chuirtí do mheabhair leis na mic foghlama a bhíodh acu é: óir is trí bheith i meadaracht dáin a ghairtí Saltair na Teamhrach den phríomhleabhar a bhíodh ar fhorlámhas ollúna rí Éireann féin, agus Saltair Chaisil de chroinic Chormaic mic Chuileannáin, agus Saltair na Rann de chroinic Aonghusa Céile Dé: óir, mar is ionann ‘salm’ agus duan nó dán, is ionann saltair nó ‘psalterium’ agus duanaire, ina mbeadh iomad de dhuanta nó de dhánta; agus de bhrí gur i nduanta atá cnámh agus smior an tseanchais, measaim gurb oircheas dom cinneadh mar údarás air, ag trácht ar an seanchas. Is uime a dúirt mé go minic i gcoinne na n-údar a bréagnaíodh linn, go raibh an seanchas ina n-aghaidh, de bhrí gur mheas mé gur mhó d’údarás an seanchas a bhí coiteann, agus a promhadh go minic, amhail a dúramar, ná aon údar amháin go haonaránach dá bhfuil sa seanchas.

Cuireann drong in iontas conas ab fhéidir seanchas aon duine a bhreith go hÁdhamh. Mo fhreagra air sin, gurbh fhurasta do Ghaeil iad féin a choimeád go hÁdhamh, de bhrí, ó aimsir Ghaeil i leith, go mbídís draoithe acu a choimeádadh a nglúine ginealaigh, agus a ndála i ngach turas dá tharla dóibh go rochtain Éireann, mar is intuigthe as an stair síos: agus fós a bhíodh bá le healaín acu, de bhrí gurb i ngeall ar a fhoghlaim a fuair Niúl athair Ghaeil gach inmhe dá bhfuair; agus fós a fhad atá Gaeil gan a malairt i seilbh aon chríche amháin, agus feabhas an ordaithe a chuireadar síos le coimeád an tseanchais, amhail a dúramar. Ag seo síos sampla ó údar Breatnach, mar a dtabhair ginealach rí a bhí ar an mBreatain go hÁdhamh, as a measfaidh an léitheoir gurbh fhéidir do Ghaeil an ní céanna a dhéanamh; agus is é ainm an údair Asser: ag seo ainm an rí sin — Aelfred, mac Aetelmhuilf, mhic Egbeirt, mhic Etalmuind, mhic Eafa, mhic Eomhua, mhic Ingild, mhic Choenreid, mhic Cheolbhaild, mhic Chudaim, mhic Chutbhuin, mhic Cheaulin, mhic Chinric, mhic Chreoda, mhic Cherdic, mhic Elesa, mhic Ghebhuis, mhic Bhroind, mhic Bheild, mhic Uodein, mhic Fhritilbhaild, mhic Fhrealaf, mhic Fhritilmhuilf, mhic Fhingodmhuilf, mhic Gheada, mhic Chaetua, mhic Bheabhua, mhic Sceldua, mhic Eremoid, mhic Itermoid, mhic Atra, mhic Uala, mhic Bheduig, mhic Iafeit, mhic Naoi, ⁊ c., ⁊ c.

[Ag seo díonbhrollach, nó brollach cosanta Forais Feasa ar Éirinn, mar a bhfuil suim seanchais Éireann go comair: atá arna thiomsú agus arna thionól a príomhleabhair seanchais Éireann, agus a hiliomad d’údair bharántúla choigríche le Seathrún Céitinn, sagart agus dochtúir diagachta; mar a bhfuil suim chomair príomhdhála Éireann ó Pharthalán go Gabháltas Gall: agus cibé thoigeoras scríobh go forleathan líonmhar ar Éirinn dá éis seo, gheobhaidh sna seanleabhair céanna mórán de nithe inscríofa uirthi a fágadh amuigh d’aon toisc anseo, d’eagla gur lúide a thiocfadh an tsuim seo chun solais, iad uile a chur in aon obair, ar a mhéid de dhua a gcur in aon chairt.]

Tá an stair roinnte ina dhá leabhar: an chéad leabhar a nochtann dála Éireann ó Ádhamh go teacht Phádraig in Éirinn; agus an dara leabhar ó theacht Phádraig go Gabháltas Gall, nó go dtí an am seo.

Sílim nach bhfuil léitheoir cothrom soshásaithe lena mbaineann promhadh a dhéanamh ar sheanchas Éireann, ach neach a bheidh riarach óna ndúramar sa díonbhrollach seo: agus dá dteagmhódh nach leor leis gach sásamh dá dtugaim uaim, is dar mo dhícheallsa a rachadh. Uime sin, gabhaim cead aige, agus gabhadh agam, má tharla dom dul don tslí in aon ní dá n-abraim sa leabhar seo, óir má tá aon ní inbhéime ann, ní ó mhailís ach ó aineolas atá.

Bhur mbochtchara bithdhílis go bás,
SEATHRÚN CÉITINN.