Foras Feasa ar Éirinn

Ainliú Luiche | Taobh Le Taobh | Anótáil Inlíne

VI.

Cuiriḋ ‘Doctor Hanmer’ i n-a ċroinic, gurab é Bartolinus buḋ taoiseaċ ar Ġaeḋealaiḃ ag teaċt i n-Éirinn dóiḃ, agus is do Ṗarṫolón ġaireas Bartolinus ann so. Giḋeaḋ, do réir seanċuis na hÉireann, do ḃádar tuilleaḋ agus seaċt gcéad bliaḋan idir ṫeaċt Ṗarṫolóin agus teaċt Ċlainne Ṁíliḋ go hÉirinn. Óir i gcionn trí ċéad bliaḋan iar ndílinn táinig Parṫolón, agus i gcionn míle ar ċeiṫre fiċid bliaḋan i ndiaiḋ díleann, tángadar mic Ṁíliḋ go hÉirinn. Agus do ḃreatnuġaḋ Ċamden is córa creideaṁain do ṡeanċus Éireann i san níḋ seo ioná do ḃriaṫraiḃ Hanmer. Ag so mar adeir: – “Tugṫar a urraim féin do’n tseanċus i sna neiṫiḃ seo” (ar sé); agus má is iontugṫa do ṡeanċus i san mbioṫ ar son ḃeiṫ arsaiḋ, is díol urrama da ríriḃ seanċus Éireann, do réir an Ċamden ċeudna, i san leaḃar d’á ngairṫear ‘Britannia Camdeni,’ mar a n-abair, ag laḃairt ar Éirinn: – “Ní héigcneasda a duḃraḋ le Plutarċus Ogigia, eaḋon ro-arsaiḋ, ris an oiléan so.” Cuiriḋ Camden ‘réasún’ ris so, agus ag so mar adeir: – “A cuiṁne ró-ḋuiḃeacánta seanċusa ṫairrngid a stáire féin (ag laḃairt ar Éireannċaiḃ), ionnus naċ fuil i n-uile ṡeanċus na n-uile ċineaḋ eile aċt nuaiḋeaċt, nó (beagnaċ) naoiḋeantaċt,” láiṁ re seanċus na hÉireann: agus uime sin, gur córa creideaṁain dó ioná do ḋoctúir Hanmer, naċ faca seanċus Éireann riaṁ.

Adeir an t-úġdar ceudna gurab é rí Loċlonn, d’ár ḃ’ainm Froto fá rí Éireann an tan rugaḋ Críost; giḋeaḋ, ní fíor dó sin, óir do réir an tseanċusa, is re linn Ċrioṁṫainn Niaḋ Náir do ḃeiṫ i ḃflaiṫeas Éireann rugaḋ Críost; agus d’á réir sin ní hé Froto rí Loċlonn fá rí Éireann an tan soin. Is iongnaḋ liom Hanmer, do ḃí ’na Ṡacsanaċ naċ faca agus naċar ṫuig seanċus Éireann riaṁ, cionnus do ḃiaḋ a ḟios aige cia an rí do ḃí ar Éirinn re linn Ċríost do ḃreiṫ, agus gan a ḟios aige go cinnte cia an rí do ḃí ar an mBreatain ṁóir féin. Óir atá Samuel Daniel, Gildas, Rider, agus Nennius, agus mórán d’úġdaraiḃ eile do scríoḃ stáir na Breatan Móire, ag a adṁáil gurab neaṁ-ċruinn an seanċus atá aca féin ar ḋálaiḃ seanda na Breatan, do ḃríġ go rugadar Róṁánaiġ agus Sacsanaiġ a seanċus agus a sein-scríḃne uaṫa; ionnus naċ bí aca aċt amus nó baraṁail do ṫaḃairt do ḋálaiḃ seanda na Breatan rés na Sacsanaiḃ agus rés na Róṁánċaiḃ: agus, uime sin, adeir Camden foġlamṫa féin naċ feas dó créad ó’n aḃarṫar Britannia re Breatain, aċt a ḃaraṁail do ṫaḃairt mar gaċ fear. Adeir fós naċ feas dó ca ham tángadar na Picti d’áitiuġaḋ na taoiḃe tuaiṫe do’n Ḃreatain Ṁóir; agus mar go raḃadar mórán do ḋálaiḃ seanda na Breatan Móire i n-a ḃfoilċeas air, níor ḃ’iongnaḋ a mbeiṫ níḋ buḋ ṁó ’na ḃfoilċeas ar Hanmer, agus foilċeas buḋ ro-ṁó ioná sin do ḃeiṫ air i sean-dálaiḃ Éireann: agus, d’á réir sin, ní baránta inċreidṫe é fa ríġ Loċlann do ḃeiṫ ’na ríġ Éireann re linn beirṫe Ċríost.

Adeir, mar an gceudna, naċ é Pádraic, apstol na hÉireann (lér’ síolaḋ an Creideaṁ Catoileaca ’san gcríċ ar dtús), fuair uaiṁ (purgadóra) Ṗádraic i n-oiléan na purgadóra, aċt Pádraic eile, abb, do ṁair an tan fá haois do’n Tiġearna, oċt gcéad ar ċaogaid bliaḋan. Giḋeaḋ, ní fíor dó so do réir Caesarius naoṁṫa, do ṁair leaṫ istiġ do sé céad bliaḋan do Ċríost, agus, d’á reir sin, do ṁair ḋá ċéad go leiṫ bliaḋan sul do ḃí an dara Pádraic so ann. Ag so mar adeir ’san oċtṁaḋ caibidil deug a’s fiċe do’n dara leaḃar deug ro scríoḃ ré’ ráiḋtear ‘Liber Dialogorum’: – “an tí ċuireas contaḃairt i bPurgadóir, triallaḋ i n-Éirinn, téiḋeaḋ isteaċ i bpurgadóir Ṗádraic, agus ní ḃiaiḋ contaḃairt aige i bpianaiḃ purgadóra ó sin amaċ.” As so is iontuigṫe naċ é an dara Pádraic úd, luaiḋeas Hanmer, fuair purgadóir Ṗádraic ar dtús, aċt an ceud Ṗádraic. Óir cionnus buḋ ḟéidir go mbaḋ é an dara Pádraic doġéaḃaḋ ar dtús í, agus go raiḃe ḋá ċéad go leiṫ bliaḋan ó’n am fa’r scríoḃ Caesarius ar ṗurgadóir Ṗádraic go haimsir an dara Pádraic do ṁarṫain; agus fós atá seanċus agus beuloideas Éireann ag a adṁáil gur ḃ’é Pádraic apstol fuair purgadóir ar dtús i n-Éirinn. Uime sin, is follus gur breug meaḃlaċ do rinne Hanmer ann so, i ndóiġ go mbaḋ luġaide do ḃiaḋ cáḋas ag Éireannċaiḃ ar uaiṁ purgadóra é.

Níḋ eile adeir i san gceaṫraṁaḋ leaṫanaċ fiċead gurab do Loċlonnaiḃ ó’n Dania Fionn mac Ċúṁaill; giḋeaḋ ní fíor dó so, do réir an tseanċusa, aċt is do ṡlioċt Nuaḋat Neaċt rí Laiġean é, táinig ó Eireaṁón mac Míliḋ. Adeir fós i san gcúigeaḋ leaṫanaċ fiċead, gurab mac do ríġ Tuaṫ-Ṁúṁan an tí d’á ngairid na húġdair Giolla Már, rí Éireann; giḋeaḋ is lór linn an breugnuġaḋ tugamar ar an níḋ seo ċeana.

Saoilim gurab tré ḟonóṁad ċuireas Hanmer Caṫ Fionntráġa síos ag foċuidṁeaḋ go fallsa fa na seanċaḋaiḃ, ionnus go gcuirfeaḋ i gcéill do’n léaġṫóir naċ fuil taḃaċt i seanċus Éireann aċt mar ċaṫ Fionntráġa. Giḋeaḋ, is follus naċ fuil agus naċ raiḃe meas stáire fírinniġe ag na seanċaḋaiḃ ar ċaṫ Fionntráġa, aċt gurab dearḃ leo gurab finnsceul filiḋeaċta do cumaḋ mar ċaiṫeaṁ aimsire é. An freagraḋ ceudna doḃeirim ar gaċ sceul eile d’á gcuireann síos ar an ḃFéinn. Ní fíor dó fós mar adeir go raiḃe Sláinġe mac Deala tríoċa bliaḋan i ḃflaiṫeas Éireann, óir, do réir an tseanċusa, ní raiḃe i ḃflaiṫeas aċt aon ḃliaḋain aṁáin.

Is neiṁḟíor dó, mar an gceudna, a ráḋ go raiḃe cor ó aimsir Augustín manaċ ag áirdeaspog Ċaintearbuiriḋ ar ċléir Éireann. Óir is dearḃ naċ raiḃe cor ag áirdeaspog Ċaintearbuiriḋ ar ċléir Éireann go haimsir Uilliaim ‘Concur,’ agus naċ raiḃe cor aca an tráṫ soin féin aċt ar ċléir Áṫa-cliaṫ, Loċa-garman, Ṗoirt-lairge, Ċorcaiġe agus Luimniġ; agus is iad an ċliar soin féin tré ċoṁmbáiḋ fialasa le luċt na Normandie, ar mbeiṫ ḋóiḃ féin d’iarṁar na Loċlonnaċ d’á ngairṫí Normanni, agus fós tré neaṁmbáiḋ re Gaeḋealaiḃ, tugsad iad féin fa smaċt áirdeaspoig Ċaintearbuiriḋ; agus ní ṁeasaim go raiḃe cor aige orra sin féin aċt re linn trí n-áirdeaspog d’á raiḃe i gCaintearbuiriḋ, mar atá Radulf, Lanfranc agus Anselm. Mar sin is breugaċ ḋó a ráḋ go raiḃe cor ag áirdeaspog Ċaintearbuiriḋ ar ċléir Éireann ó aimsir Augustín manaċ.

Is breugaċ adeir, mar an gceudna, go raiḃe Murċaḋ mac Coċlain ’na ríġ ar Éirinn an tan fá haois do’n Tiġearna sé bliaḋna ar ṫrí ḟiċid ar ċéad ar ṁíle, óir is dearḃ gurab é Ruaiḋrí Ua Conċuḃair do ḃí ag gaḃáil ċeannais Éireann re a ais an tan soin, agus gurab ċeiṫre bliaḋna ria ngaḃáltas Gall an uair sin.

Adeir arís gurab i san mBreatain Ṁóir rugaḋ Coṁġall, abb Ḃeannċair i n-Áird Ulaḋ: giḋeaḋ ní fíor dó sin, óir léaġtar i n-a ḃeaṫaiḋ gurab i nDál Aruiḋe i dtuaisceart Ulaḋ rugaḋ é, agus gurab do Ċineaḋ Ḋál n-Aruiḋe ḋó. Is uime do ṁeas Hanmer Breaṫnaċ do ḋéanaṁ do Ċoṁġall, do ḃríġ gurab é Coṁġall do ṫógaiḃ Mainistir Ḃeannċair i n-Áird Ulaḋ, fá máṫair do ṁainistreaċaiḃ Eorpa uile, agus gur ṫógaiḃ mainistir eile i Sacsaiḃ, láiṁ re Uestċester, d’á ngairṫear Bangor: agus dá dteagṁaḋ do Hanmer a ċur i gcéill do’n léaġṫóir gur Ḃreaṫnaċ Coṁġall, go gcuirfeaḋ d’á réir sin i gcéill, gaċ oirḋearcas d’á ḃfuil ar ṁainistir Ḃeannċair Ulaḋ do ḋul i gclú do Ḃreaṫnaċaiḃ a los Ċoṁġaill do ḃeiṫ ḋíoḃ, nó gaċ clú d’ár ṫuill Beannċar Ulaḋ go gcuirfiḋe i leiṫ na mainistreaċ atá i Sacsaiḃ darab ainm Bangor í.

Adeir Hanmer gur ċlann bastáird do ríġ Laiġean Fursa, Faolán, agus Ultán; giḋeaḋ go fírinneaċ is clann d’Aoḋ Beannáin rí Ṁúṁan iad, do réir naoṁ-ṡeanċusa Éireann. Mar so, do ṁórán eile do ḃreugaiḃ Hanmer ag scríoḃaḋ ar Éirinn, agus léigim díom gan leanṁain orra níos faide, do ḃríġ go mbaḋ liosta re a luaḋ uile iad.

VI.

Cuireann ‘Doctor Hanmer’ ina chroinic, gurbh é Bartolinus ba thaoiseach ar Ghaeil ag teacht in Éirinn dóibh, agus is de Pharthalán a ghaireann Bartolinus anseo. Cé ea, de réir sheanchas na hÉireann, bhí tuilleadh agus seacht gcéad bliain idir teacht Pharthaláin agus teacht Chlainne Mhíle go hÉirinn. Óir i gceann trí chéad bliain iar ndíle tháinig Parthalán, agus i gceann míle ar cheithre fichid bliain i ndiaidh na díleann, tháinig mic Mhíle go hÉirinn. Agus de bhreathnú Chamden is córa creidiúint do sheanchas Éireann sa ní seo ná do bhriathra Hanmer. Ag seo mar a deir: – “Tugtar a urraim féin don seanchas sna nithe seo” (ar sé); agus más intugtha do sheanchas ar bith ar son bheith ársa, is díol urraime dáiríre seanchas Éireann, de réir an Chamden chéanna, sa leabhar dá ngairtear ‘Britannia Camdeni,’ mar a n-abair, ag labhairt ar Éirinn: – “Ní éigneasta a dúradh le Plutarchus Ogigia, eadhon ró-ársa, leis an oileán seo.” Cuireann Camden ‘réasún’ leis seo, agus ag seo mar a deir: – “A cuimhne ró-dhuibheagánach seanchais a tharraingíonn siad a stair féin (ag labhairt ar Éireannaigh), ionas nach bhfuil in uile sheanchas na n-uile chine eile ach nuacht, nó (beagnach) naíondacht,” láimh le seanchas na hÉireann: agus uime sin, gur córa creidiúint dó ná do dhochtúir Hanmer, nach bhfaca seanchas Éireann riamh.

Deir an t-údar céanna gurbh é rí Lochlonn, darbh ainm Froto ba rí Éireann an tan a rugadh Críost; cé ea, ní fíor dó sin, óir de réir an tseanchais, is le linn Chriomhthainn Nia Nár a bheith i bhflaitheas Éireann rugadh Críost; agus dá réir sin ní hé Froto rí Lochlonn ba rí Éireann an tan sin. Is ionadh liom Hanmer, a bhí ina Shasanach nach bhfaca agus nár thuig seanchas Éireann riamh, conas a bheadh a fhios aige cén rí a bhí ar Éirinn le linn Chríost a bhreith, agus gan a fhios aige go cinnte cén rí a bhí ar an mBreatain Mhór féin. Óir atá Samuel Daniel, Gildas, Rider, agus Nennius, agus mórán d’údair eile a scríobh stair na Breataine Móire, á admháil gur neamhchruinn an seanchas atá acu féin ar dhálaí seanda na Breataine, de bhrí gur rug Rómhánaigh agus Sasanaigh a seanchas agus a seanscríbhinní uathu; ionas nach mbíonn acu ach amas nó barúil a thabhairt do dhálaí seanda na Breataine roimh na Sascanaigh agus roimh na Rómhánaigh: agus, uime sin, deir Camden foghlamtha féin nach fios dó céard óna n-abairtear Britannia le Breatain, ach a bharúil a thabhairt mar gach fear. Deir fós nach fios dó cá ham a tháinig na Piochtaí d’áitiú an taoibh thuaidh den Bhreatain Mhór; agus mar go raibh mórán de dhálaí seanda na Breataine Móire ina bhfolachas air, níorbh ionadh a mbeith ní ba mhó ina bhfolachas ar Hanmer, agus folachas ba rómhó ná sin a bheith air i seandálaí Éireann: agus, dá réir sin, ní baránta inchreidte é faoi rí Lochlann a bheith ina rí Éireann le linn breithe Chríost.

Deir, mar an gcéanna, nach é Pádraig, aspal na hÉireann (lenar síolaíodh an Creideamh Caitliceach sa gcríoch ar dtús), fuair uaimh (phurgadóra) Phádraig in oileán na purgadóra, ach Pádraig eile, ab, a mhair an tan ab aois don Tiarna, ocht gcéad ar chaoga bliain. Cé ea, ní fíor dó seo de réir Caesarius naofa, mhair laistigh de shé chéad bliain de Chríost, agus, dá réir sin, a mhair dhá chéad go leith bliain sula raibh an dara Pádraig seo ann. Ag seo mar a deir san ochtú caibidil déag agus fiche den dara leabhar déag a scríobh lena ndeirtear ‘Liber Dialogorum’: – “an té a chuireann contúirt i bPurgadóir, trialladh in Éirinn, téadh isteach i bpurgadóir Phádraig, agus ní bheidh contúirt aige i bpianta purgadóra ó sin amach.” As seo is intuigthe nach é an dara Pádraig úd, luann Hanmer, fuair purgadóir Phádraig ar dtús, ach an chéad Phádraig. Óir conas ab fhéidir go mba é an dara Pádraig a gheobhadh ar dtús í, agus go raibh dhá chéad go leith bliain ón am faoinar scríobh Caesarius ar phurgadóir Phádraig go haimsir an dara Pádraig do mharthain; agus fós tá seanchas agus béaloideas Éireann á admháil gurbh é Pádraig aspal a fuair purgadóir ar dtús in Éirinn. Uime sin, is follas gur bréag mheabhlach a rinne Hanmer anseo, i ndóigh go mba lúide a bheadh cás ag Éireannaigh ar uaimh phurgadóra é.

Ní eile a deir sa gceathrú leathanach fichead gur de Lochlannaigh ón Dania Fionn mac Chumhaill; cé ea ní fíor dó seo, de réir an tseanchais, ach is de shliocht Nuadhat Neacht rí Laighean é, tháinig ó Éireamhón mac Mhíle. Deir fós sa gcúigiú leathanach fichead, gur mhac do rí Thuamhumhan an té dá ngaireann na húdair Giolla Mór, rí Éireann; cé ea is leor linn an bréagnú a thugamar ar an ní seo cheana.

Sílim gur trí fhonóid a chuireann Hanmer Cath Fhionntrá síos ag fochaid go falsa faoi na seanchaithe, ionas go gcuirfeadh i gcéill don léitheoir nach bhfuil tábhacht i seanchas Éireann ach mar Chath Fhionntrá. Cé ea, is follas nach bhfuil agus nach raibh meas staire fírinní ag na seanchaithe ar Chath Fhionntrá, ach gur dhearbh leo gur finscéal filíochta a cumadh mar chaitheamh aimsire é. An freagra céanna a thugaim ar gach scéal eile dá gcuireann síos ar an bhFéinn. Ní fíor dó fós mar a deir go raibh Sláine mac Dheala tríocha bliain i bhflaitheas Éireann, óir, de réir an tseanchais, ní raibh i bhflaitheas ach aon bhliain amháin.

Is neamhfhíor dó, mar an gcéanna, a rá go raibh cor ó aimsir Agaistín manach ag ardeaspag Chantarbaraí ar chléir Éireann. Óir is dearbh nach raibh cor ag ardeaspag Chantarbaraí ar chléir Éireann go haimsir Uilliam ‘Concar,’ agus nach raibh cor acu an tráth sin féin ach ar chléir Átha Cliath, Locha Garman, Phoirt Láirge, Chorcaí agus Luimnigh; agus is iad an chléir sin féin trí chomhbhá fialais le lucht na Normandie, ar mbeith dóibh féin d’iarmhar na Lochlannach dá ngairtí Normanni, agus fós trí neamhbhá le Gaeil, thug iad féin faoi smacht ardeaspaig Chantarbaraí; agus ní mheasaim go raibh cor aige orthu sin féin ach le linn trí ardeaspag dá raibh i gCantarbaraí, mar atá Radulf, Lanfranc agus Anselm. Mar sin is bréagach dó a rá go raibh cor ag ardeaspag Chantarbaraí ar chléir Éireann ó aimsir Agaistín manach.

Is bréagach a deir, mar an gcéanna, go raibh Murchadh mac Chochláin ina rí ar Éirinn an tan ab aois don Tiarna sé bliana ar thrí fichid ar chéad ar mhíle, óir is dearbh gurbh é Ruairí Ó Conchubhair a bhí ag gabháil cheannais Éireann lena ais an tan sin, agus gur cheithre bliana roimh ghabháltas Gall an uair sin.

Deir arís gur sa mBreatain Mhór a rugadh Comhghall, ab Bheannchair in Aird Uladh: cé ea ní fíor dó sin, óir léitear ina bheatha gur i nDál Araí i dtuaisceart Uladh a rugadh é, agus gur de Chine Dhál nAraí dó. Is uime a mheas Hanmer Breatnach a dhéanamh de Chomhghall, de bhrí gurbh é Comhghall a thóg Mainistir Bheannchair in Aird Uladh, ba mháthair do mhainistreacha Eorpa uile, agus gur thóg mainistir eile i Sasana, láimh le Westchester, dá ngairtear Bangor: agus dá dteagmhódh do Hanmer a chur i gcéill don léitheoir gur Bhreatnach Comhghall, go gcuirfeadh dá réir sin i gcéill, gach oirirceas dá bhfuil ar mhainistir Bheannchair Uladh a dhul i gclú do Bhreatnaigh as los Chomhghaill a bheith díobh, nó gach clú dár thuill Beannchar Uladh go gcuirfí i leith na mainistreach atá i Sasana darb ainm Bangor í.

Deir Hanmer gur chlann bastaird do rí Laighean Fursa, Faolán, agus Ultán; cé ea go fírinneach is clann d’Aodh Beannáin rí Mhumhan iad, de réir naomhsheanchais Éireann. Mar seo, do mhórán eile de bhréaga Hanmer ag scríobh ar Éirinn, agus ligim díom gan leanúint orthu níos faide, de bhrí go mba liosta lena lua uile iad.