VI.

CuiriḋCuireann ‘Doctor Hanmer’ i n-aina ċroinicchroinic, gurabgurbh é Bartolinus buḋba taoiseaċthaoiseach ar ĠaeḋealaiḃGhaeil ag teaċtteacht i n-Éirinnin Éirinn dóiḃdóibh, agus is dode ṖarṫolónPharthalán ġaireasa ghaireann Bartolinus ann soanseo. GiḋeaḋCé ea, do réirde réir seanċuissheanchas na hÉireann, do ḃádarbhí tuilleaḋtuilleadh agus seaċtseacht gcéad bliaḋanbliain idir ṫeaċtteacht ṖarṫolóinPharthaláin agus teaċtteacht ĊlainneChlainne ṀíliḋMhíle go hÉirinn. Óir i gcionni gceann trí ċéadchéad bliaḋanbliain iar ndílinnndíle táinigtháinig ParṫolónParthalán, agus i gcionni gceann míle ar ċeiṫrecheithre fiċidfichid bliaḋanbliain i ndiaiḋndiaidh díleannna díleann, tángadartháinig mic ṀíliḋMhíle go hÉirinn. Agus dode ḃreatnuġaḋbhreathnú ĊamdenChamden is córa creideaṁaincreidiúint do ṡeanċussheanchas Éireann i sansa níḋní seo ionáná do ḃriaṫraiḃbhriathra Hanmer. Ag soseo mar adeira deir: – “TugṫarTugtar a urraim féin do’ndon tseanċusseanchas i snasna neiṫiḃnithe seo” (ar sé); agus má ismás iontugṫaintugtha do ṡeanċussheanchas i san mbioṫar bith ar son ḃeiṫbheith arsaiḋársa, is díol urramaurraime da ríriḃdáiríre seanċusseanchas Éireann, do réirde réir an ĊamdenChamden ċeudnachéanna, i sansa leaḃarleabhar d’ádá ngairṫearngairtear ‘Britannia Camdeni,’ mar a n-abair, ag laḃairtlabhairt ar Éirinn: – “Ní héigcneasdaéigneasta a duḃraḋdúradh le PlutarċusPlutarchus Ogigia, eaḋoneadhon ro-arsaiḋró-ársa, risleis an oiléanoileán soseo.” CuiriḋCuireann Camden ‘réasún’ risleis soseo, agus ag soseo mar adeira deir: – “A cuiṁnecuimhne ró-ḋuiḃeacántaró-dhuibheagánach seanċusaseanchais ṫairrngida tharraingíonn siad a stáirestair féin (ag laḃairtlabhairt ar ÉireannċaiḃÉireannaigh), ionnusionas naċ fuilnach bhfuil i n-uilein uile ṡeanċussheanchas na n-uile ċineaḋchine eile aċtach nuaiḋeaċtnuacht, nó (beagnaċbeagnach) naoiḋeantaċtnaíondacht,” láiṁláimh rele seanċusseanchas na hÉireann: agus uime sin, gur córa creideaṁaincreidiúint dó ionáná do ḋoctúirdhochtúir Hanmer, naċnach facabhfaca seanċusseanchas Éireann riaṁriamh.

AdeirDeir an t-úġdart-údar ceudnacéanna gurabgurbh é rí LoċlonnLochlonn, d’ár ḃ’ainmdarbh ainm Froto fába rí Éireann an tan rugaḋa rugadh Críost; giḋeaḋcé ea, ní fíor dó sin, óir do réirde réir an tseanċusatseanchais, is rele linn ĊrioṁṫainnChriomhthainn NiaḋNia NáirNár doa ḃeiṫbheith i ḃflaiṫeasbhflaitheas Éireann rugaḋrugadh Críost; agus d’ádá réir sin ní hé Froto rí LoċlonnLochlonn fába rí Éireann an tan soinsin. Is iongnaḋionadh liom Hanmer, do ḃía bhí ’naina ṠacsanaċShasanach naċnach facabhfaca agus naċarnár ṫuigthuig seanċusseanchas Éireann riaṁriamh, cionnusconas doa ḃiaḋbheadh a ḟiosfhios aige cia ancén rí do ḃía bhí ar Éirinn rele linn ĊríostChríost doa ḃreiṫbhreith, agus gan a ḟiosfhios aige go cinnte cia ancén rí do ḃía bhí ar an mBreatain ṁóirMhór féin. Óir atá Samuel Daniel, Gildas, Rider, agus Nennius, agus mórán d’úġdaraiḃd’údair eile doa scríoḃscríobh stáirstair na Breatanna Breataine Móire, ag aá adṁáiladmháil gurabgur neaṁ-ċruinnneamhchruinn an seanċusseanchas atá acaacu féin ar ḋálaiḃdhálaí seanda na Breatanna Breataine, do ḃríġde bhrí gogur rugadarrug RóṁánaiġRómhánaigh agus SacsanaiġSasanaigh a seanċusseanchas agus a sein-scríḃneseanscríbhinní uaṫauathu; ionnusionas naċnach bímbíonn acaacu aċtach amusamas nó baraṁailbarúil doa ṫaḃairtthabhairt do ḋálaiḃdhálaí seanda na Breatanna Breataine résroimh na SacsanaiḃSascanaigh agus résroimh na RóṁánċaiḃRómhánaigh: agus, uime sin, adeirdeir Camden foġlamṫafoghlamtha féin naċnach feasfios dó créadcéard ó’nóna aḃarṫarn-abairtear Britannia rele Breatain, aċtach a ḃaraṁailbharúil doa ṫaḃairtthabhairt mar gaċgach fear. AdeirDeir fós naċnach feasfios dó cacá ham tángadara tháinig na PictiPiochtaí d’áitiuġaḋd’áitiú naan taoiḃetaoibh tuaiṫethuaidh do’nden ḂreatainBhreatain ṀóirMhór; agus mar go raḃadarraibh mórán dode ḋálaiḃdhálaí seanda na Breatanna Breataine Móire i n-aina ḃfoilċeasbhfolachas air, níor ḃ’iongnaḋníorbh ionadh a mbeiṫmbeith níḋní buḋba ṁómhó ’naina ḃfoilċeasbhfolachas ar Hanmer, agus foilċeasfolachas buḋba ro-ṁórómhó ionáná sin doa ḃeiṫbheith air i sean-dálaiḃseandálaí Éireann: agus, d’ádá réir sin, ní baránta inċreidṫeinchreidte é fafaoi ríġrí LoċlannLochlann doa ḃeiṫbheith ’naina ríġrí Éireann rele linn beirṫebreithe ĊríostChríost.

AdeirDeir, mar an gceudnagcéanna, naċnach é PádraicPádraig, apstolaspal na hÉireann (lér’lenar síolaḋsíolaíodh an CreideaṁCreideamh CatoileacaCaitliceach ’sansa gcríċgcríoch ar dtús), fuair uaiṁuaimh (purgadóraphurgadóra) ṖádraicPhádraig i n-oiléanin oileán na purgadóra, aċtach PádraicPádraig eile, abbab, doa ṁairmhair an tan fáab haoisaois do’ndon TiġearnaTiarna, oċtocht gcéad ar ċaogaidchaoga bliaḋanbliain. GiḋeaḋCé ea, ní fíor dó soseo do réirde réir Caesarius naoṁṫanaofa, do ṁairmhair leaṫ istiġlaistigh dode séshé céadchéad bliaḋanbliain dode ĊríostChríost, agus, d’ádá reirréir sin, doa ṁairmhair ḋádhá ċéadchéad go leiṫleith bliaḋanbliain sul do ḃísula raibh an dara PádraicPádraig soseo ann. Ag soseo mar adeira deir ’sansan oċtṁaḋochtú caibidil deugdéag a’sagus fiċefiche do’nden dara leaḃarleabhar deugdéag roa scríoḃscríobh ré’lena ráiḋtearndeirtear ‘Liber Dialogorum’: – “an títé ċuireasa chuireann contaḃairtcontúirt i bPurgadóir, triallaḋtrialladh i n-Éirinnin Éirinn, téiḋeaḋtéadh isteaċisteach i bpurgadóir ṖádraicPhádraig, agus ní ḃiaiḋbheidh contaḃairtcontúirt aige i bpianaiḃbpianta purgadóra ó sin amaċamach.” As soseo is iontuigṫeintuigthe naċnach é an dara PádraicPádraig úd, luaiḋeasluann Hanmer, fuair purgadóir ṖádraicPhádraig ar dtús, aċtach an ceudchéad ṖádraicPhádraig. Óir cionnusconas buḋab ḟéidirfhéidir go mbaḋmba é an dara PádraicPádraig doġéaḃaḋa gheobhadh ar dtús í, agus go raiḃeraibh ḋádhá ċéadchéad go leiṫleith bliaḋanbliain ó’nón am fa’rfaoinar scríoḃscríobh Caesarius ar ṗurgadóirphurgadóir ṖádraicPhádraig go haimsir an dara PádraicPádraig do ṁarṫainmharthain; agus fós atátá seanċusseanchas agus beuloideasbéaloideas Éireann ag aá adṁáiladmháil gur ḃ’égurbh é PádraicPádraig apstolaspal fuaira fuair purgadóir ar dtús i n-Éirinnin Éirinn. Uime sin, is follusfollas gur breugbréag meaḃlaċmheabhlach do rinnea rinne Hanmer ann soanseo, i ndóiġndóigh go mbaḋmba luġaidelúide doa ḃiaḋbheadh cáḋascás ag ÉireannċaiḃÉireannaigh ar uaiṁuaimh purgadóraphurgadóra é.

NíḋNí eile adeira deir i sansa gceaṫraṁaḋgceathrú leaṫanaċleathanach fiċeadfichead gurabgur dode LoċlonnaiḃLochlannaigh ó’nón Dania Fionn mac ĊúṁaillChumhaill; giḋeaḋcé ea ní fíor dó soseo, do réirde réir an tseanċusatseanchais, aċtach is dode ṡlioċtshliocht NuaḋatNuadhat NeaċtNeacht rí LaiġeanLaighean é, táinigtháinig ó EireaṁónÉireamhón mac MíliḋMhíle. AdeirDeir fós i sansa gcúigeaḋgcúigiú leaṫanaċleathanach fiċeadfichead, gurabgur macmhac do ríġrí Tuaṫ-ṀúṁanThuamhumhan an títé d’ádá ngairidngaireann na húġdairhúdair Giolla MárMór, rí Éireann; giḋeaḋcé ea is lórleor linn an breugnuġaḋbréagnú tugamara thugamar ar an níḋní seo ċeanacheana.

SaoilimSílim gurabgur trétrí ḟonóṁadfhonóid ċuireasa chuireann Hanmer CaṫCath FionntráġaFhionntrá síos ag foċuidṁeaḋfochaid go fallsafalsa fafaoi na seanċaḋaiḃseanchaithe, ionnusionas go gcuirfeaḋgcuirfeadh i gcéill do’ndon léaġṫóirléitheoir naċ fuilnach bhfuil taḃaċttábhacht i seanċusseanchas Éireann aċtach mar ċaṫChath FionntráġaFhionntrá. GiḋeaḋCé ea, is follusfollas naċ fuilnach bhfuil agus naċnach raiḃeraibh meas stáirestaire fírinniġefírinní ag na seanċaḋaiḃseanchaithe ar ċaṫChath FionntráġaFhionntrá, aċtach gurabgur dearḃdhearbh leo gurabgur finnsceulfinscéal filiḋeaċtafilíochta doa cumaḋcumadh mar ċaiṫeaṁchaitheamh aimsire é. An freagraḋfreagra ceudnacéanna doḃeirima thugaim ar gaċgach sceulscéal eile d’ádá gcuireann síos ar an ḃFéinnbhFéinn. Ní fíor dó fós mar adeira deir go raiḃeraibh SláinġeSláine mac DealaDheala tríoċatríocha bliaḋanbliain i ḃflaiṫeasbhflaitheas Éireann, óir, do réirde réir an tseanċusatseanchais, ní raiḃeraibh i ḃflaiṫeasbhflaitheas aċtach aon ḃliaḋainbhliain aṁáinamháin.

Is neiṁḟíorneamhfhíor dó, mar an gceudnagcéanna, a ráḋrá go raiḃeraibh cor ó aimsir AugustínAgaistín manaċmanach ag áirdeaspogardeaspag ĊaintearbuiriḋChantarbaraí ar ċléirchléir Éireann. Óir is dearḃdearbh naċnach raiḃeraibh cor ag áirdeaspogardeaspag ĊaintearbuiriḋChantarbaraí ar ċléirchléir Éireann go haimsir UilliaimUilliam ‘ConcurConcar,’ agus naċnach raiḃeraibh cor acaacu an tráṫtráth soinsin féin aċtach ar ċléirchléir Áṫa-cliaṫÁtha Cliath, Loċa-garmanLocha Garman, Ṗoirt-lairgePhoirt Láirge, ĊorcaiġeChorcaí agus LuimniġLuimnigh; agus is iad an ċliarchléir soinsin féin trétrí ċoṁmbáiḋchomhbhá fialasafialais le luċtlucht na Normandie, ar mbeiṫmbeith ḋóiḃdóibh féin d’iarṁard’iarmhar na LoċlonnaċLochlannach d’ádá ngairṫíngairtí Normanni, agus fós trétrí neaṁmbáiḋneamhbhá rele GaeḋealaiḃGaeil, tugsadthug iad féin fafaoi smaċtsmacht áirdeaspoigardeaspaig ĊaintearbuiriḋChantarbaraí; agus ní ṁeasaimmheasaim go raiḃeraibh cor aige orraorthu sin féin aċtach rele linn trí n-áirdeaspogardeaspag d’ádá raiḃeraibh i gCaintearbuiriḋgCantarbaraí, mar atá Radulf, Lanfranc agus Anselm. Mar sin is breugaċbréagach ḋódó a ráḋrá go raiḃeraibh cor ag áirdeaspogardeaspag ĊaintearbuiriḋChantarbaraí ar ċléirchléir Éireann ó aimsir AugustínAgaistín manaċmanach.

Is breugaċbréagach adeira deir, mar an gceudnagcéanna, go raiḃeraibh MurċaḋMurchadh mac CoċlainChochláin ’naina ríġrí ar Éirinn an tan fáab haoisaois do’ndon TiġearnaTiarna sé bliaḋnabliana ar ṫríthrí ḟiċidfichid ar ċéadchéad ar ṁílemhíle, óir is dearḃdearbh gurabgurbh é RuaiḋríRuairí UaÓ ConċuḃairConchubhair do ḃía bhí ag gaḃáilgabháil ċeannaischeannais Éireann re alena ais an tan soinsin, agus gurabgur ċeiṫrecheithre bliaḋnabliana riaroimh ngaḃáltasghabháltas Gall an uair sin.

AdeirDeir arís gurabgur i sansa mBreatain ṀóirMhór rugaḋa rugadh CoṁġallComhghall, abbab ḂeannċairBheannchair i n-Áirdin Aird UlaḋUladh: giḋeaḋcé ea ní fíor dó sin, óir léaġtarléitear i n-aina ḃeaṫaiḋbheatha gurabgur i nDál AruiḋeAraí i dtuaisceart UlaḋUladh rugaḋa rugadh é, agus gurabgur dode ĊineaḋChine ḊálDhál n-AruiḋenAraí ḋódó. Is uime doa ṁeasmheas Hanmer BreaṫnaċBreatnach doa ḋéanaṁdhéanamh dode ĊoṁġallChomhghall, do ḃríġde bhrí gurabgurbh é CoṁġallComhghall doa ṫógaiḃthóg Mainistir ḂeannċairBheannchair i n-Áirdin Aird UlaḋUladh, fába máṫairmháthair do ṁainistreaċaiḃmhainistreacha Eorpa uile, agus gur ṫógaiḃthóg mainistir eile i SacsaiḃSasana, láiṁláimh rele UestċesterWestchester, d’ádá ngairṫearngairtear Bangor: agus dá dteagṁaḋdteagmhódh do Hanmer a ċurchur i gcéill do’ndon léaġṫóirléitheoir gur ḂreaṫnaċBhreatnach CoṁġallComhghall, go gcuirfeaḋgcuirfeadh d’ádá réir sin i gcéill, gaċgach oirḋearcasoirirceas d’ádá ḃfuilbhfuil ar ṁainistirmhainistir ḂeannċairBheannchair UlaḋUladh doa ḋuldhul i gclú do ḂreaṫnaċaiḃBhreatnaigh a losas los ĊoṁġaillChomhghaill doa ḃeiṫbheith ḋíoḃdíobh, nó gaċgach clú d’árdár ṫuillthuill BeannċarBeannchar UlaḋUladh go gcuirfiḋegcuirfí i leiṫleith na mainistreaċmainistreach atá i SacsaiḃSasana darabdarb ainm Bangor í.

AdeirDeir Hanmer gur ċlannchlann bastáirdbastaird do ríġrí LaiġeanLaighean Fursa, Faolán, agus Ultán; giḋeaḋcé ea go fírinneaċfírinneach is clann d’Aoḋd’Aodh Beannáin rí ṀúṁanMhumhan iad, do réirde réir naoṁ-ṡeanċusanaomhsheanchais Éireann. Mar soseo, do ṁóránmhórán eile dode ḃreugaiḃbhréaga Hanmer ag scríoḃaḋag scríobh ar Éirinn, agus léigimligim díom gan leanṁainleanúint orraorthu níos faide, do ḃríġde bhrí go mbaḋmba liosta re alena luaḋlua uile iad.