Foras Feasa ar Éirinn

Ainliú Luiche | Taobh Le Taobh | Anótáil Inlíne

VIII.

Doġeiḃ Seon Dauis loċt ar an mbreiṫeaṁnas tuaiṫe, do ḃríġ, dar leis féin, go ḃfuilid trí droċ-nóis ann. An ceud nós díoḃ, an tánaiste do ṫeaċt ar beulaiḃ mic tiġearna an ḟuinn. An dara nós, an roinn do ḃí ar an ḃfearann idir na coṁmbráiṫriḃ, d’á ngairid Gaill ‘gaḃáil ciniḋ,’ mar a ndéantaoi mion-roinn idir na coṁmbráiṫriḃ ar an ḃfearann. An treas nós, éiric do ġaḃáil a marḃaḋ duine. Mo ḟreagraḋ ar an níḋ so, naċ fuil críoċ ’san mbioṫ naċ déantar malairt ar reaċtaiḃ agus ar nósaiḃ innte, do réir mar ṫéid malairt ar stáid na críċe. Óir, ní raḃadar na nóis úd orduiġṫe i san mbreiṫeaṁnas tuaiṫe, gur lingeadar Éireannaiġ ar ċogaḋ agus ar ‘ċoinḃlioċt’ do ḃeiṫ idir gaċ dá ċríċ ḋíoḃ, ionnus go mbídís ag marḃaḋ, ag argain, agus ag creaċaḋ a ċéile: agus mar do connarcas d’uaisliḃ Éireann, agus d’á n-ollaṁnaiḃ, an doċar do ḃí ag teaċt do’n easaontaiḋ do ḃíoḋ idir ḟoirinn a gcríċe an tan soin, do ṁeasadar gur ḃ’oirċeas na trí nóis úd d’orduġaḋ.

Ar dtús do ṫuigeadar gur ċneasta an tánaisteaċt, ionnus go mbiaḋ caiptín inḟeaḋma ag déanaṁ barántais ar ṡluaġ gaċa críċe d’á raiḃe i n-Éirinn, ag cosnaṁ a gcreaċ agus a maoine dóiḃ. Óir, dámaḋ é an mac i n-áit an aṫar do ḃiaḋ ann, dob’ ḟéidir ar uairiḃ an mac do ḃeiṫ ’na ṁionaois, agus, mar sin, naċ biaḋ inḟeaḋma re cosnaṁ a ċríċe féin, agus go dtiocfaḋ lot na dúiṫċe as a los sin. Níor ḃ’ḟéidir fós gan an dara nós do ḃeiṫ ar marṫain i n-Éirinn an tan soin, mar atá roinn ċoṁmbráiṫreaċ do ḃeiṫ ar an ḃfearann. Óir, níor ḃ’ḟiu cíos na críċe an tuarasdal do raċaḋ do’n líon buannaḋ do ċoiseonaḋ í: giḋeaḋ, an tan do roinntí an ċríoċ idir na coṁmbráiṫriḃ, do ḃiaḋ an bráṫair buḋ lúġa mír ḋi coiṁéasgaiḋ re n-a cosnaṁ fa n-a ḋíċeall, agus do ḃiaḋ an ceann-feaḋna do ḃíoḋ aca. Níor ḃ’ḟéidir, mar an gceudna, gan an éiric do ḃeiṫ ar bun mu’n am so: Óir, dá marḃaḋ neaċ duine an tráṫ soin, doġéaḃaḋ comairce i san gcríċ ba foicsi ḋó, agus do ḃríġ naċ bíoḋ ar ċumas carad an tí do marḃṫaoi, cúitiuġaḋ ná eineaclann do ḃuain do’n tí doġníoḋ an marḃaḋ, do agradaois a ġaol i san gcion, mar smaċtuġaḋ ar an marḃṫóir; agus do ḃríġ naċ bíoḋ rún an ṁarḃṫa ag an ngaol, níor ḋliġṫeaċ a ḃfuil do ḋortaḋ, giḋeaḋ, do cuirṫí cáin orra, mar smaċtuġaḋ ar an tí doġníoḋ an marḃaḋ, agus doċím an nós so ar marṫain ag Gallaiḃ anois, mar go leantar an cion coṁgais leó. Is ionann, iomorro, éiric agus cion coṁgais; óir is ionann cion agus coir, agus is ionann coṁgas nó coṁḟogus agus gaol, agus is é ċialluiġeas an cion coṁgais, cáin nó díol do ḃuain amaċ i n-éiric nó i n-eineaclainn an loit nó an doċair doġní neaċ (gémaḋ marḃaḋ nó míġníoṁ eile é), d’á ċaraid nó d’á ċineaḋ; agus doċím go ḃfuilid Gaill anois ag coiméad an nóis sin, mar go leantar an cion coṁgais leó. D’á ḃríġ sin, níor ċneasta do Ṡeon Dauis loċt d’ḟaġḃáil ar an mbreiṫeaṁnas tuaiṫe ṫríd; agus an ṁéid ḃeanas ris an dá nós eile, ní raiḃe teaċt ’na n-éagmais ag Éirinn an tan do horduiġeaḋ iad, agus mar sin, níor ḃ’inḃéime an breiṫeaṁnas tuaiṫe tríoṫa. Óir, gion go ḃfuilid oireaṁnaċ d’Éirinn anois, do ḃádar éigeantaċ an tan do horduiġeaḋ iad.

Adeir Camden gurab nós d’Éireannċaiḃ, breiṫeaṁain, leaġa, seanċaḋa, filiḋ, agus aos teud do ḃeiṫ ag a n-uaisliḃ, agus tearmainn do ḃronnaḋ dóiḃ, agus fós saoirse do ḃeiṫ ag a bpearsannaiḃ, ag a ḃfearann, agus ag a spréiḋ. Ag so mar adeir, ag laḃairt orra: — “Atá (ar sé), ag na flaṫaiḃ seo a ndliġṫeoiriḋe féin, d’á ngairid breiṫeaṁain, a stáirṫeoiriḋe re scríoḃaḋ a ngníoṁ, a leaġa, a ḃfiliḋ, d’á ngairid báird, agus a luċt seanma, agus fearann cinnte do gaċ aon díoḃ so, agus gaċ aon díoḃ ag áitiuġaḋ i n-a ḟearann féin, agus fós gaċ aon díoḃ do ṫreiḃ ċinnte fa seaċ; mar atáid na breiṫeaṁain do ṫreiḃ agus do ṡloinneaḋ d’áiriṫe, na seanċaḋa nó na stáirṫeoiriḋe do ṫreiḃ agus do ṡloinneaḋ eile, agus mar sin do ċáċ ó sin amaċ, do ṡeoladaois a gclann agus a ngaolta, gaċ aon díoḃ i n-a ċéird féin, agus bíd luċt a leanta i sna healaḋnaiḃ seo díoḃ féin do ṡíor.”

As na briaṫraiḃ seo Ċamden, is follus gurab maiṫ an t-orduġaḋ do ċuireadar Éireannaiġ síos re coiméad na n-ealaḋan so i n-Éirinn ó aimsir go haimsir. Óir tugadar fearann ollaṁantaċta do gaċ treiḃ díoḃ, ionnus go mbiaḋ coṫuġaḋ aca orra féin, le saoṫruġaḋ na n-ealaḋan go naċ cuirfeaḋ boċtaċt d’á ndruim iad; agus fós is é an tí fá dearsgnaiġṫe do’n treiḃ sin, nó do’n treiḃ eile, doġeiḃeaḋ ollaṁantaċt na flaiṫe fearainn do ḃíoḋ aige, agus tigeaḋ de sin gaċ aon díoḃ do [ḋéanaṁ díċill ar] ḃeiṫ rói-eolaċ i n-a n-ealaḋain féin [i ndóiġ] re greamuġaḋ na hollaṁantaċta tar an gcuid eile d’á ṫreiḃ: agus is mar sin doġníṫear do’n leiṫ ṫall d’ḟairrge anois le mórán ṫéid do ḃuain caṫaoireaċ amaċ a los a ḃfóġluma. Is móide fós do féadaḋ na healaḋna so do ċoiméad mar do orduiġeadar uaisle Éireann tearmann agus comairce do ḃeiṫ ag fearann, ag pearsannaiḃ, agus ag spréiḋ na n-ollaṁan; óir, an tan do ḃídís Gaeḋil agus Gaill easaontaḋaċ ré’ ċéile, naċ cuirfidís buaiḋreaḋ ná toirmeasg ar na hollaṁnaiḃ ná ar na daltaḋaiḃ fóġluma do ḃíoḋ aca, d’á dtoirmeasg ó ṡaoṫruġaḋ na n-ealaḋan. Léaġtar ag Iul Caesar, i san seiseaḋ leaḃar d’á stáir, go raiḃe an tearmann ceudna ag na draoiṫiḃ táinic ó iarṫar Eorpa do ṡeolaḋ scol do’n Ḟrainc, agus saoilim gurab a hÉirinn rugadar an nós soin leó.

VIII.

Faigheann Seon Davis locht ar an mbreithiúnas tuaithe, de bhrí, dar leis féin, go bhfuil trí dhrochnós ann. An chéad nós díobh, an tánaiste a theacht ar bhéala mhic thiarna an fhoinn. An dara nós, an roinnt a bhí ar an bhfearann idir na comhbhráithre, dá ngaireann Gaill ‘gabháil cine,’ mar a ndéantaí mionroinnt idir na comhbhráithre ar an bhfearann. An treas nós, éiric a ghabháil a marú duine. Mo fhreagra ar an ní seo, nach bhfuil críoch ar bith nach déantar malairt ar reachta agus ar nósanna inti, de réir mar théann malairt ar staid na críche. Óir, ní raibh na nósanna úd ordaithe sa mbreithiúnas tuaithe, gur ling Éireannaigh ar chogadh agus ar ‘choinbhleacht’ a bheith idir gach dhá chríoch díobh, ionas go mbídís ag marú, ag argain, agus ag creachadh a chéile: agus mar a chonacthas d’uaisle Éireann, agus dá n-ollúna, an dochar a bhí ag teacht den easaontas a bhíodh idir foireann a gcríche an tan sin, mheasadar gurbh oircheas na trí nós úd a ordú.

Ar dtús thuigeadar gur chneasta an tánaisteacht, ionas go mbeadh captaen infheidhme ag déanamh barántais ar shlua gach críche dá raibh in Éirinn, ag cosaint a gcreach agus a maoine dóibh. Óir, dá mba é an mac in áit an athar a bheadh ann, b’fhéidir ar uairibh an mac a bheith ina mhionaois, agus, mar sin, nach mbeadh infheidhme le cosaint a chríche féin, agus go dtiocfadh lot na dúiche as a los sin. Níorbh fhéidir fós gan an dara nós a bheith ar marthain in Éirinn an tan sin, mar atá roinnt chomhbhráithreach a bheith ar an bhfearann. Óir, níorbh fhiú cíos na críche an tuarastal a rachadh don líon buannadh do chosnódh í: cé ea, an tan a roinntí an chríoch idir na comhbhráithre, bhíodh an bráthair ba lú mír di comhéasca lena cosaint faoina dhícheall, agus bhíodh an ceann feadhna a bhíodh acu. Níorbh fhéidir, mar an gcéanna, gan an éiric a bheith ar bun um an am seo: Óir, dá maródh neach duine an tráth sin, gheobhadh coimirce sa gcríoch ab fhoisce dhó, agus de bhrí nach mbíodh ar chumas chara an té a maraítí, cúiteamh ná eineachlann a bhaint don té a dhéanadh an marú, d’agraídís a ghaol sa gcion, mar smachtú ar an marfóir; agus de bhrí nach mbíodh rún an mharaithe ag an ngaol, níor dhleathach a bhfuil a dhoirteadh, cé ea, chuirtí cáin orthu, mar smachtú ar an té a dhéanadh an marú, agus feicim an nós seo ar marthain ag Gaill anois, mar go leantar an cion cógais leo. Is ionann, iomorra, éiric agus cion cógais; óir is ionann cion agus coir, agus is ionann cógas nó comhfhogas agus gaol, agus is é a chiallaíonn an cion cógais, cáin nó díol a bhaint amach in éiric nó in eineachlann an loit nó an dochair a dhéanann neach (dá mba mharú nó míghníomh eile é), dá chara nó dá chine; agus feicim go bhfuil Gaill anois ag coimeád an nóis sin, mar go leantar an cion cógais leo. Dá bhrí sin, níor chneasta do Sheon Davis locht a fháil ar an mbreithiúnas tuaithe tríd; agus an mhéid a bhaineann leis an dá nós eile, ní raibh teacht ina n-éagmais ag Éirinn an tan a ordaíodh iad, agus mar sin, níorbh inbhéime an breithiúnas tuaithe tríothu. Óir, gion go bhfuil siad oiriúnach d’Éirinn anois, bhíodar éigeantach an tan a ordaíodh iad.

Deir Camden gur nós d’Éireannaigh, breithiúna, lianna, seanchaithe, filí, agus aos téad a bheith ag a n-uaisle, agus tearmainn a bhronnadh dóibh, agus fós saoirse a bheith ag a bpearsana, ag a bhfearann, agus ag a spré. Ag seo mar a deir, ag labhairt orthu: — “Tá (ar sé), ag na flatha seo a ndlíodóirí féin, dá ngaireann siad breithiúna, a staraithe le scríobh a ngníomh, a lianna, a bhfilí, dá ngaireann siad baird, agus a lucht seanma, agus fearann cinnte do gach aon díobh seo, agus gach aon díobh ag áitiú ina fhearann féin, agus fós gach aon díobh do threibh chinnte faoi seach; mar atá siad na breithiúna de threibh agus de shloinne áirithe, na seanchaithe nó na staraithe de threibh agus de shloinne eile, agus mar sin do chách ó sin amach, sheolaidís a gclann agus a ngaolta, gach aon díobh ina cheird féin, agus bíonn lucht a leanta sna healaíona seo díobh féin de shíor.”

As na briathra seo Chamden, is follas gur maith an t-ordú a chuir Éireannaigh síos le coimeád na n-ealaíon seo in Éirinn ó aimsir go haimsir. Óir thug siad fearann ollúnachta do gach treibh díobh, ionas go mbeadh cothú acu orthu féin, le saothrú na n-ealaíon go nach gcuirfeadh bochtaineacht dá ndroim iad; agus fós is é an té ba dhearscnaithe den treibh sin, nó den treibh eile, gheobhadh ollúnacht na flatha fearainn a bhíodh aige, agus thagadh de sin gach aon díobh a [dhéanamh díchill ar] bheith ró-eolach ina n-ealaín féin [i ndóigh] le greamú na hollúnachta thar an gcuid eile dá threibh: agus is mar sin déantar don leath thall d’fharraige anois le mórán a théann do bhaint cathaoireach amach as los a bhfoghlama. Is móide fós a d’fhéadadh na healaíona seo a choimeád mar d’ordaíodar uaisle Éireann tearmann agus coimirce a bheith ag fearann, ag pearsana, agus ag spré na n-ollúna; óir, an tan a bhíodh Gaeil agus Gaill easaontach lena chéile, nach gcuirfidís buairt ná toirmeasc ar na hollúna ná ar na daltaí foghlama a bhíodh acu, dá dtoirmeasc ó shaothrú na n-ealaíon. Léitear ag Iúil Caesar, sa séú leabhar dá stair, go raibh an tearmann céanna ag na draoithe a tháinig ó iarthar Eorpa a sheoladh scoil don Fhrainc, agus sílim gur ó Éirinn a rugadar an nós sin leo.