Foras Feasa ar Éirinn

Ainliú Luiche | Taobh Le Taobh | Anótáil Inlíne

IV.

Adeir Spenser i n-a ċroinic go raiḃe cor ag Egfrid, rí Nortumbrorum, ar Éirinn, agus ag Eadgar rí na Breatan, aṁail léaġtar ’san treas leaṫanaċ deug ar ḟiċid d’á stáir: giḋeaḋ ní fíor ḋó so, do ḃríġ go ḃfuil seanċus Éireann ’n-a aġaiḋ sin, agus fós atáid úġdair na Breatan féin ag a adṁáil ná’r ḟágḃadar na Sacsanaiġ sein-scríḃne ná seod-ċoṁarṫaiḋe aca re’ mbiaḋ fios dála na haimsire táinig rés na Sacsanċaiḃ aca. Óir adeir Gildas, sean-úġdar Breaṫnaċ, gur múċaḋ le Róṁánċaiḃ agus leis na Sacsanċaiḃ ‘monumenta’ nó seod-ċoṁarṫaiḋe na mBreaṫnaċ, agus d’á réir sin a seanċus. Tig Samuel Daniel leis an úġdar so ar an níḋ gceudna, ’san ċeud roinn d’á ċroinic, agus Rider ’san ḃfoclóir Laidne ro scríoḃ, mar a dtráċtann ar an ḃfocal so Britannia, agus fós adeir naċ ó Ḃrutus adeirṫear Britannia re Breatain, agus dámaḋ eaḋ go mbaḋ Brutia nó Brutica do gairfiḋe ḋí; agus do buḋ cosṁail dámaḋ ó Ḃrutus do gairfiḋe í, go luaiḋfeaḋ Iul Caesar, Cornelius Tacitus, Diodorus Siculus, nó Béada, nó sean-úġdar éigin eile créad ó’ ḃfuil an focal so Britannia; agus mar naċar ḃ’ḟeas dóiḃ créad ó ḃfuil ainm a gcríċe féin, níor ḃ’iongnaḋ iad do ḃeiṫ i n-ainḃfios i n-iomad do ḋálaiḃ seanda na Breatan, agus mar sin, ní hiongnaḋ Spenser do ḃeiṫ aineolaċ ionnta, mar an gceudna.

Is iongnaḋ an níḋ do ġaḃ Spenser ré’ ais, seanċus do leanṁain ar ċuid d’uaisliḃ na hÉireann, agus a ráḋ gurab Gaill do réir a mbunaḋais iad. Luaiḋtear, iomorro, seaċt sloinnte d’uaisliḃ Gaeḋeal leis, mar atá Mac Maṫġaṁna, Clann tSuiḃne, Clann tSíṫiġ, Clann Ṁic-Conmara, Caoṁánaiġ, Tuaṫalaiġ, agus Branaiġ. Adeir gurab ó Ursula, nó FitzUrsula, sloinneaḋ áta i Sacsaiḃ, táinig Mac Maṫġaṁna, agus gurab ionann ‘Ursula’ agus ‘Beare,’ agus gurab ionann ‘Beare’ agus mucgaṁain nó macgaṁain, agus d’á réir sin gurab ó’n tiġ ṫall táinig Mac Maṫġaṁna Ulaḋ. Mo ḟreagraḋ ar an ‘reusún’ so, ná’r ċóra Mac Maṫġaṁna Oirġiall do ṫeaċt ó’n tiġ ṫall mar sin, do réir sanasáin an ḟocail, ioná Mac Maṫġaṁna Tuaṫ-Ṁúṁan agus Ua Maṫġaṁna Cairbreaċ, agus mar naċ ó ṫiġ Fitz Ursula nó Beare i Sacsaiḃ cáċ, ní heaḋ Mac Maṫġaṁna Ulaḋ: aċt go fírinneaċ is do ṡlioċt Ċolla Dá-ċríoċ mic Eaċaċ Doiṁléin, [mic Ḟiaċaiḋ Sraiḃṫeine] mic Ċairbre Lifeaċair do ṡíol Eireaṁóin é. An dara cineaḋ, Clann tSuiḃne, adeir gurab ó ṫiġ i Sacsaiḃ d’á ngairṫear ‘Suyn’ tángadar; giḋeaḋ, ní hionann ‘Suyn’ agus Suiḃne, agus d’á réir sin ní ó’n tiġ ṫall táinig Mac Suiḃne, aċt go fírinneaċ is do Ċlannaiḃ Néill é: óir is ar ṡlioċt Aoḋa Aṫlaiṁ mic Ḟlaiṫḃeartaiġ an trostáin atá Mac Suiḃne. Adeir fós gurab do Ġallaiḃ Clann tSíṫiġ; giḋeaḋ ní fíor ḋó sin, óir is follus gurab do ṡlioċt Ċolla Uais iad, agus gurab ó Ṡíṫeaċ mac Eaċduinn mic Alasdair mic Ḋóṁnaill, ó’ ráiḋtear Clann nDóṁnaill Éireann agus Alban, tángadar. Adeir arís gurab do Ġallaiḃ Clann Ṁic Conmara, agus gurab ó’n gcineaḋ do Ġallaiḃ ré’ ráiḋtear ‘Mortimer’ tángadar; giḋeaḋ ní fior sin, óir is ó ḋuine d’ár ḃ’ainm Cúmara ráiḋtear Clann Ṁic Conmara riu: agus is é is sloinneaḋ cinnte ḋóiḃ Síol Aoḋa, agus is ó Ċaisin mac Ċais, mic Ċonaill eaċluaiṫ do ṡíol Eiḃir tángadar, aṁail léaġtar i gcraoiḃsgaoileaḋ Ḋál gCais. Adeir, mar an gceudna, gurab ó’n mBreatain Ṁóir tángadar na trí sloinnte seo, mar atá Síol mBrain, Tuaṫalaiġ agus Caoṁánaiġ; agus ní fírinneaċ an suiḋeaḋ doḃeir ar an níḋ seo, mar go n-abair gurab focail Ḃriottáinisi na trí focail úd. Ar dtús adeir gurab ionann ‘brin’ agus coillteaċ: [fágḃam gurab ionann ‘brin’ agus coillteaċ,] giḋeaḋ, ní ó’n ḃfocal so ‘brin’ adeirṫear Branaiġ, aċt ó ainm óglaoiġ d’árḃ’ ainm Bran Múit. An dara níḋ adeir gurab ionann ‘tol’ agus cnocaċ, [agus gurab uaiḋ sin adeirṫear Tuaṫalaiġ]: [fágḃaim gurab ionann ‘tol’ agus cnocaċ]; giḋeaḋ ní cosṁail ré’ raile ‘tol’ agus Tuaṫalaiġ, óir is ó ainm óglaoiġ d’árḃ’ ainm Tuaṫal atá: uime sin is breugaċ baraṁail Spenser. Adeir arís gurab ionann ‘caoṁán’ agus láidir, agus gurab uaiḋ adeirṫear Caoṁánaiġ. Mo ḟreagraḋ air, gurab ionann caoṁán agus neaċ caoṁ nó áluinn, agus gurab uime gairṫear Caoṁánaiġ do Ċaoṁánċaiḃ ó Ḋóṁnall Caoṁánaċ, mac Ḋiarmuda na nGall. Is uime do lean an forainm do Ḋóṁnall féin, a ḃeiṫ ar n-a oileaṁain i gCill Caoṁáin i n-íoċtar Laiġean; agus is do Ċinnsiolaċaiḃ do réir a sloinnte iad. Giḋeaḋ, is follus do réir fírinne an tseanċusa, [gurab do Ġaeḋealaiḃ na trí cineaḋa soin, agus] gurab do ṡlioċt Ḟiaċaiḋ Aiceaḋa mic Ċaṫaoir ṁóir rí Éireann na trí sloinnte seo, aṁail léaġtar i gcraoḃsgaoileaḋ Laiġean. Is iongnaḋ liom cionnus fuair Spenser ann féin láṁ do ċur i sna neiṫiḃ seo do ḃí ’na n-ainḃfios air, aċt aṁáin munab ar sgáṫ ḃeiṫ ’na ḟiliḋ tug cead cumadóireaċta ḋó féin; mar fá gnáṫ leisean agus le n-a ṡaṁail eile, iomad finnsgeul filiḋeaċta do ċumaḋ agus do ċóruġaḋ le briaṫraiḃ blasda, do ḃreugaḋ an léaġṫóra.

IV.

Deir Spenser ina chroinic go raibh cor ag Egfrid, rí Northumbrorum, ar Éirinn, agus ag Eadgar rí na Breataine, amhail léitear sa treas leathanach déag ar fhichid dá stair: cé ea ní fíor dó seo, de bhrí go bhfuil seanchas Éireann ina aghaidh sin, agus fós tá údair na Breataine féin á admháil nár fhág na Sacsanaigh seanscríbhinní ná séadchomharthaí acu lena mbeadh fios dála na haimsire a tháinig roimh na Sacsanaigh acu. Óir deir Gildas, seanúdar Breatnach, gur múchadh le Rómhánaigh agus leis na Sacsanaigh ‘monumenta’ nó séadchomharthaí na mBreatnach, agus dá réir sin a seanchas. Tig Samuel Daniel leis an údar seo ar an ní céanna, sa chéad roinn dá chroinic, agus Rider sa bhfoclóir Laidine a scríobh, mar a dtráchtann ar an bhfocal seo Britannia, agus fós deir nach ó Bhrutus a deirtear Britannia le Breatain, agus dá mba ea go mba Brutia nó Brutica a ghairfí di; agus ba cosúil dá mba ó Bhrutus a ghairfí í, go luafadh Iúil Caesar, Cornelius Tacitus, Diodorus Siculus, nó Béada, nó seanúdar éigin eile céard óna bhfuil an focal seo Britannia; agus mar nárbh fhios dóibh céard ó bhfuil ainm a gcríche féin, níorbh ionadh iad a bheith in ainbhios in iomad de dhálaí seanda na Breataine, agus mar sin, ní ionadh Spenser a bheith aineolach iontu, mar an gcéanna.

Is ionadh an ní a ghabh Spenser lena ais, seanchas a leanúint ar chuid d’uaisle na hÉireann, agus a rá gur Gaill de réir a mbunúis iad. Luaitear, iomorra, seacht sloinne d’uaisle Gael leis, mar atá Mac Mathúna, Clann tSuibhne, Clann tSíthigh, Clann Mhic Chonmara, Caomhánaigh, Tuathalaigh, agus Branaigh. Deir gurb ó Ursula, nó Fitz Ursula, sloinne atá i Sasana, tháinig Mac Mathúna, agus gurb ionann ‘Ursula’ agus ‘Beare,’ agus gurb ionann ‘Beare’ agus mucgamhain nó macgamhain, agus dá réir sin gurb ón teach thall a tháinig Mac Mathúna Uladh. Mo fhreagra ar an ‘réasún’ seo, nár chóra Mac Mathúna Oiriall a theacht ón teach thall mar sin, de réir shanasán an fhocail, ná Mac Mathúna Tuamhumhan agus Ó Mathúna Chairbreach, agus mar nach ó theach Fitz Ursula nó Beare i Sasana cách, ní hea Mac Mathúna Uladh: ach go fírinneach is de shliocht Cholla dá Chríoch mhic Eachach Doimhléin, [mhic Fhiacha Sraibhthine] mhic Chairbre Lifeachair de shíol Éireamhóin é. An dara cine, Clann tSuibhne, deir gurb ó theach i Sasana dá ngairtear ‘Suyn’ a thángadar; cé ea, ní hionann ‘Suyn’ agus Suibhne, agus dá réir sin ní ón teach thall a tháinig Mac Suibhne, ach go fírinneach agus de Chlanna Néill é: óir is ar shliocht Aodha Athlaimh mhic Fhlaitheartaigh an Trostáin atá Mac Suibhne. Deir fós gur de Ghaill Clann tSíthigh; cé ea ní fíor dó sin, óir is follas gur de shliocht Cholla Uais iad, agus gur ó Shítheach mac Eachainn mhic Alasdair mhic Dhónaill, óna ndeirtear Clann Dhónaill Éireann agus Alban, thángadar. Deir arís gur de Ghaill Clann Mhic Chonmara, agus gur ón gcine de Ghaill lena ndeirtear ‘Mortimer’ thángadar; cé ea ní fíor sin, óir is ó dhuine darbh ainm Cú Mara deirtear Clann Mhic Chonmara leo: agus is é is sloinne cinnte dóibh Síol Aodha, agus is ó Chaisin mac Chais, mhic Chonaill Eachluaith de shíol Éibhir thángadar, amhail léitear i gcraobhscaoileadh Dhál gCais. Deir, mar an gcéanna, gur ón mBreatain Mhór a tháinig na trí shloinne seo, mar atá Síol Bhrain, Tuathalaigh agus Caomhánaigh; agus ní fírinneach an suíomh a thugann ar an ní seo, mar go n-abair gur focail Bhriotainise na trí fhocal úd. Ar dtús deir gurb ionann ‘brin’ agus coillteach: [fágaim gurb ionann ‘brin’ agus coillteach,] cé ea, ní ón bhfocal seo ‘brin’ a deirtear Branaigh, ach ó ainm óglaigh darbh ainm Bran Múit. An dara ní a deir gurb ionann ‘tol’ agus cnocach, [agus gur uaidh sin a deirtear Tuathalaigh]: [fágaim gurb ionann ‘tol’ agus cnocach]; cé ea ní cosúil le chéile ‘tol’ agus Tuathalaigh, óir is ó ainm óglaigh darbh ainm Tuathal atá: uime sin is bréagach barúil Spenser. Deir arís gurb ionann ‘caomhán’ agus láidir, agus gur uaidh a deirtear Caomhánaigh. Mo fhreagra air, gurb ionann caomhán agus neach caomh nó álainn, agus gur uime a ghairtear Caomhánaigh de Chaomhánchaibh ó Dhónall Caomhánach, mac Dhiarmada na nGall. Is uime a lean an forainm de Dhónall féin, a bheith arna oiliúint i gCill Caomháin in íochtar Laighean; agus is de Chinsealaigh de réir a sloinnte iad. Cé ea, is follas de réir fírinne an tseanchais, [gur de Ghaeil na trí chine sin, agus] gur de shliocht Fhiacha Aiceadha mhic Chathaoir Mhóir rí Éireann na trí shloinne seo, amhail léitear i gcraobhscaoileadh Laighean. Is ionadh liom conas a fuair Spenser ann féin lámh a chur sna nithe seo a bhí ina n-ainbhios air, ach amháin murarbh ar scáth a bheith ina fhile thug cead cumadóireachta dó féin; mar ba ghnáth leis-sean agus lena shamhail eile, iomad finscéal filíochta a chumadh agus a chóiriú le briathra blasta, a bhréagadh an léitheora.