Foras Feasa ar Éirinn

Ainliú Luiche | Taobh Le Taobh | Anótáil Inlíne

An Díonḃrollaċ. I.

Ó’n úġdar gus an léaġṫóir.

Cibé duine ’san mbioṫ ċuireas roiṁe Seanċus nó Sinnsearḋaċt críċe ar bioṫ do leanṁain nó do lorgaireaċt, is eaḋ ḋliġeas cinneaḋ ar an slíġe is soiléire noċtas fírinne stáide na críċe, agus dáil na foirne áitiġeas í, do ċur go soléir síos: agus do ḃríġ gur ġaḃas rém’ ais Foras Feasa ar Éirinn d’ḟaisnéis, do ṁeasas ar dtús cuid d’á leaṫtrom agus d’á heugcómlann d’eugnaċ; agus go háiriṫe an t-eugcoṁṫrom atá ag a ḋéanaṁ ar a háitiġṫeoiriḃ, mar atáid na Sean-Ġaill atá ’na seilḃ tuilleaḋ agus ceiṫre ċéad bliaḋan ó ġaḃáltas Gall i leiṫ, mar aon re Gaeḋealaiḃ atá ’na seilḃ (beagnaċ), re trí ṁíle bliaḋan. Óir ní ḟuil stáraiḋe ó ṡoin i leiṫ d’á scríoḃann uirre naċ ag iarraiḋ loċta agus toiḃéime do ṫaḃairt do Ṡean-Ġallaiḃ agus do Ġaedealaiḃ ḃíd.

Bíoḋ a ḟiaḋnaise sin ar an dteist doḃeir Cambrens, Spenser, Stanihurst, Hanmer, Camden, Barclaí, Morison, Dauis, Campion, agus gaċ Nua-Ġall eile d’á scríoḃann uirre ó ṡoin amaċ, ionnus gur b’é nós, beagnaċ, an ṗroimpiolláin doġníd, ag scríoḃaḋ ar Éireannċaiḃ. Is eaḋ, iomorro, is nós do’n ṗroimpiollán, an tan ṫógḃas a ċeann i san saṁraḋ, ḃeiṫ ar foluaṁain ag imṫeaċt, agus gan cromaḋ ar ṁion-scoiṫ d’á mbí ’san maċaire, nó ar ḃláṫ d’á mbí i luḃġort, gémaḋ rós nó líle uile iad, aċt ḃeiṫ ar fuaidreaḋ go dteagṁann bualtraċ bó nó otraċ capaill ris, go dtéid d’á unfairt féin ionnta. Mar sin do’n droing ṫuas; ní cromaḋ ar ṡuḃailciḃ nó ar ṡoiḃeusaiḃ na n-uasal do Ṡean-Ġallaiḃ agus do Ġaeḋealaiḃ do ḃí ag áitiuġaḋ Éireann re n-a linn do rinneadar, mar atá scríoḃaḋ ar a gcróḋaċt agus ar a gcráḃaḋ, ar ar’ ṫógḃadar do ṁainistreaċaiḃ, agus ar a dtugadar d’ḟearann agus d’ḟódaiḃ re haltóir ḋóiḃ; ar ar’ ḃronnadar do ṫearmannaiḃ d’ollaṁnaiḃ Éireann, agus ar gaċ cáḋas d’á dtugsad do ṗearsannaiḃ agus do ṗreuláidiḃ eaglaise: ar gaċ coṁall síoṫa d’á dtugdaois d’á n-ollaṁnaiḃ, agus ar gaċ coṫuġaḋ d’á dtugdaois do ḃoċtaiḃ agus do ḋílleaċtaiḃ; ar gaċ bronntanas d’a dtugdaois d’éigsiḃ agus do luċt iarratais, agus ar ṁéid a n-einiġ d’aoiḋeaḋaiḃ, ionnus naċ féadtar go fírinneaċ a ráḋ go raiḃe luċt a sáruiġṫe i ḃféile nó i n-eineaċ ’san Eoraip riaṁ do réir a gcumais féin i gcoṁaimsir ḋóiḃ. Bíoḋ a ḟiaḋnaise sin ar gaċ gairm scoile d’á dtugadar uaṫa (nós ná’r ċlos ag aon droing eile ’san Eoraip), ionnus go raiḃe an oiread soin d’éigean féile agus einiġ i Sean-Ġallaiḃ agus i nGaeḋealaiḃ Éireann, ná’r lór leo níḋ do ṫaḃairt do gaċ aon d’á dtiocfaḋ d’iarraiḋ neiṫ orra, gan cuireaḋ coitċeann do ṫaḃairt dóiḃ d’á dtoġairm re bronnaḋ seod agus maoine ḋóiḃ. Giḋeaḋ, ní haoin-níḋ ḋíoḃ so lorgairṫear le croiniciḃ Nua-Ġall na haimsire seo, aċt is eaḋ doġníd cromaḋ ar ḃeusaiḃ foḋaoine agus cailleaċ mbeag n-uiríseal, ar dtaḃairt maiṫ-ġníoṁ na n-uasal i ndearmad: agus an ṁéid ḃeanas ris na Sean-Ġaeḋealaiḃ do ḃí ag áitiuġaḋ an oiléin seo ria ngaḃáltas na Sean-Ġall, feuċtar an raiḃe dream ’san Eoraip buḋ ċróḋa ioná iad, re caṫuġaḋ re Róṁánċaiḃ fá iomċosnaṁ na hAlban: óir tugsad fo-deara ar Ḃreatainiḃ cloiḋe do ḋéanaṁ idir Ḃreatain agus Albain, do ċaoṁnaḋ na Breatan ar iomruagaḋ na nGaeḋeal; agus tar ċeann go mbídís dá ṁíle deug agus dá ḟiċid míle do ṡluaġ Róṁánaċ, agus dá ċéad ar marcuiġeaċt ag cosnaṁ an ċloiḋe, agus trí ṁíle fiċead mar aon riu coisliġṫe, agus trí ċéad deug marcaċ ag cosnaṁ crioslaiġ agus cuan na críċe (ar ḟoirneart na Scot agus na bPict); ṫairis sin do lingdís Gaeḋil tar an gcloiḋe, agus do hairgṫí an ċríoċ leó d’aiṁḋeoin na mór-ṡluaġ soin, do réir Samuel Daniel ’na ċroinic. Adeir fós Cormac mac Ċuileannáin i n-a Ṡaltair go dtáinig d’ḟoirneart Gaeḋeal agus Cruiṫneaċ, ré’ ráiḋtear Picti, ar Ḃreatain, go ndearnadar Breaṫnaiġ feall trí huaire ar uaċtaránaiḃ na Róṁánaċ do ḃí ós a gcionn, mar ċeannaċ ar ḃeiṫ do ṡíoṫ re Gaeḋealaiḃ agus re Cruiṫneaċaiḃ. Tuig fós an cuṁgaċ i n-ar ċuirsead Gaeḋil Breaṫnaiġ re linn Uortigern do ḃeiṫ ’na ríġ orra, d’á dtáinig é do ṫaḃairt buannaċta do Hengist go n-a ṡluaġ Gearmáineaċ, aṁail léaġtar ag Monomotensis. Léaġtar ag Samuel Daniel go raḃadar ceiṫre dún-ṗoirt deug ag Róṁánċaiḃ re huċt na Scot agus na bPict, agus go raḃadar na Scuit agus na Pict ag combuaiḋreaḋ na Breatan, d’aiṁḋeoin na Róṁánaċ ó aimsir Iuil Caesair go haimsir an treas Ualentinian Impir, frí ré cúig céad bliaḋan; agus is eaḋ fá haois do’n Tiġearna an tan do ṫréigsead Róṁánaiġ ceannas na Breatan seaċt mbliaḋna ceaṫraċad ar ċeiṫre ċéad, agus is do’n leiṫ istiġ do’n aimsir sin do ḟás easaonta idir Teodosius agus Maximus, go dtáinig de sin go rug Maximus foireann ṁór do luċt na Breataine leis go hArmorica na Fraince, ré’ ráiḋtear an Ḃreatain ḃeag, agus iar ndíbirt na foirne do ḃí rompa ’san tír tug ar an ḃfoirinn do ċuaiḋ leis an ċríoċ d’áitiuġaḋ, go ḃfuil drong d’á slioċt indiu innte.

An Díonbhrollach. I.

Ón údar gus an léitheoir.

Cibé duine ar bith a chuireann roimhe Seanchas nó Sinsearacht críche ar bith a leanúint nó a lorgaireacht, is ea a dhlíonn cinneadh ar an tslí is soiléire a nochtann fírinne staide na críche, agus dáil na foirne a áitíonn í, a chur go soiléir síos: agus de bhrí gur ghabh mé le m’ais Foras Feasa ar Éirinn a fhaisnéis, mheas mé ar dtús cuid dá leatrom agus dá héagomhlann a éagnach; agus go háirithe an t-éagothrom atá á dhéanamh ar a háititheoirí, mar atá na Sean-Ghaill atá ina seilbh tuilleadh agus ceithre chéad bliain ó ghabháltas Gall i leith, mar aon le Gaeil atá ina seilbh (beagnach), le trí mhíle bliain. Óir níl staraí ó shin i leith dá scríobhann uirthi nach ag iarraidh lochta agus toibhéime a thabhairt do Shean-Ghaill agus do Ghaeil bhíonn.

Bíodh a fhianaise sin ar an teist a thugann Cambrens, Spenser, Stanihurst, Hanmer, Camden, Barclaí, Morison, Davis, Campion, agus gach Nua-Ghall eile dá scríobhann uirthi ó shin amach, ionas gurb é nós, beagnach, an phriompalláin a dhéanann siad, ag scríobh ar Éireannaigh. Is ea, iomorra, is nós don phriompallán, an tan a thógann a cheann sa samhradh, bheith ar foluain ag imeacht, agus gan cromadh ar mhionscoth dá mbíonn sa machaire, nó ar bhláth dá mbíonn i luibhghort, dá mba rós nó lile uile iad, ach a bheith ar fuaidreamh go dteagmhaíonn bualtrach bó nó otrach capaill leis, go dtéann á únfairt féin iontu. Mar sin don drong thuas; ní cromadh ar shuáilcí nó ar shobhéasa na n-uasal de Shean-Ghaill agus de Ghaeil a bhí ag áitiú Éireann lena linn a rinneadar, mar atá scríobh ar a gcrógacht agus ar a gcrábhadh, ar ar thóg siad de mhainistreacha, agus ar a dtugadar d’fhearann agus d’fhóid le haltóir dóibh; ar ar bhronnadar de thearmainn d’ollúna Éireann, agus ar gach cás dá dtugadar do phearsana agus do phrealáidí eaglaise: ar gach comhall síthe dá dtugaidís dá n-ollúna, agus ar gach cothú dá dtugaidís do bhochta agus do dhílleachtaí; ar gach bronntanas dá dtugaidís d’éigse agus do lucht iarratais, agus ar mhéid a n-oinigh d’aíonna, ionas nach bhféadtar go fírinneach a rá go raibh lucht a sáraithe i bhféile nó in oineach san Eoraip riamh de réir a gcumais féin i gcomhaimsir dóibh. Bíodh a fhianaise sin ar gach gairm scoile dá dtugadar uathu (nós nár chlos ag aon drong eile san Eoraip), ionas go raibh an oiread sin d’éigean féile agus oineach i Sean-Ghaill agus i nGaeil Éireann, nár leor leo ní a thabhairt do gach aon dá dtiocfadh dá iarraidh nithe orthu, gan cuireadh coiteann a thabhairt dóibh dá dtoghairm le bronnadh seod agus maoine dóibh. Cé ea, ní aon ní díobh seo lorgaítear le croinicí Nua-Ghall na haimsire seo, ach is ea a dhéanann siad cromadh ar bhéasa fodhaoine agus cailleach beag uiríseal, ar dtabhairt maithghníomh na n-uasal i ndearmad: agus an mhéid a bhaineann leis na Sean-Ghaeil a bhí ag áitiú an oileáin seo roimh ghabháltas na Sean-Ghall, féachtar an raibh dream san Eoraip ba chróga ná iad, le cathú le Rómhánaigh faoi imchosaint na hAlban: óir thugadar faoi deara ar Bhriotanaigh claí a dhéanamh idir Breatain agus Albain, do chaomhnú na Breataine ar imruagadh na nGael; agus thar ceann go mbídís dhá mhíle dhéag agus daichead míle de shlua Rómhánach, agus dá chéad ar marcaíocht ag cosaint an chlaí, agus trí mhíle fichead mar aon leo coisithe, agus trí chéad déag marcach ag cosaint chrioslaigh agus chuan na críche (ar fhorneart na Scot agus na bPiochtaí); thairis sin lingidís Gaeil thar an gclaí, agus d’argtaí an chríoch leo d’ainneoin an mhórshlua sin, de réir Samuel Daniel ina chroinic. Deir fós Cormac mac Chuileannáin ina Shaltair gur tháinig d’fhorneart Gael agus Cruithneach, lena ndeirtear Piochtaí, ar Bhreatain, go ndearnadar Breatnaigh feall trí huaire ar uachtaráin na Rómhánach a bhí os a gcionn, mar cheannach ar bheith de shíth le Gaeil agus le Cruithnigh. Tuig fós an cúngach inar chuir Gaeil Breatnaigh le linn Vortigern a bheith ina rí orthu, dár tháinig é do thabhairt buannachta do Hengist gona shlua Gearmánach, amhail léitear ag Monomotensis. Léitear ag Samuel Daniel go raibh ceithre dhúnfort déag ag Rómhánaigh le hucht na Scot agus na bPiochtaí, agus go raibh na Scoit agus na Piochtaí ag comhbhuaireamh na Breataine, d’ainneoin na Rómhánach ó aimsir Iúil Caesair go haimsir an treas Valentinian Impire, trí ré cúig chéad bliain; agus is ea ab aois don Tiarna an tan a thréig Rómhánaigh ceannas na Breataine seacht mbliana ceathrachad ar cheithre chéad, agus is laistigh den aimsir sin a d’fhás easaontas idir Teodosius agus Maximus, gur tháinig de sin gur rug Maximus foireann mhór de lucht na Breataine leis go hArmorica na Fraince, lena ndeirtear an Bhreatain Bheag, agus iar ndíbirt na foirne a bhí rompu sa tír thug ar an bhfoireann a chuaigh leis an chríoch a áitiú, go bhfuil drong dá sliocht inniu inti.