Foras Feasa ar Éirinn

Ainliú Luiche | Taobh Le Taobh | Anótáil Inlíne

An ceud alt.

Ar dtús, cuirfeam síos gaċ ainm d’á raiḃe ar Éirinn riaṁ.

An ceud ainm tugaḋ ar Éirinn, Inis na ḃfioḋḃaḋ, eaḋon, oiléan na gcoillteaḋ; agus is é duine do ġair an t-ainm sin di, óglaoċ do ṁuinntir Nín mic Béil, táinig uaiḋ do ḃraiṫ na hÉireann, agus iar dteaċt innte ḋó, fuair ’na haon doire coille í, aċt Maġ n-Ealta aṁáin. Trí huaire, iomorro, do ḃí Éire ’na haon-ċoill, do réir an tsean-ḟocail seo atá ’san seanċus: – “Trí huaire do ċuir Éire trí monga agus trí maola ḋi.”

An dara hainm, Críoċ na ḃfuineaḋaċ, ó ḃeiṫ i ḃfuineaḋ, nó i gcríċ na dtrí rann do’n doṁan do ḃí ar faġḃáil an tan soin; ionann, iomorro, ‘fuin’ agus críoċ, ó’n ḃfocal so Laidne ‘finis.’

An treas ainm, Inis Ealga, eaḋon, oiléan uasal; óir is ionann inis agus oiléan, agus is ionann ealga agus uasal: agus is re linn Fear mBolg fá gnáṫ an t-ainm sin uirre.

An ceaṫraṁaḋ hainm, Éire, agus adeirṫear gurab uime gairṫear sin di, do réir úġdair d’áiriṫe, ó’n ḃfocal so Aeria, fá sean-ainm do’n oiléan d’á ngairṫear Créta nó Candia anois; agus is uime ṁeasas an t-úġdar soin sin, do ḃríġ gur áitiġeadar slioċt Ġaeḋil ġlais i san oiléan sin seal aimsire i ndiaiḋ Ṡrú mic Easrú mic Ġaeḋil d’ionnarbaḋ as an Éigipt; agus doḃeirṫear fós Aere d’ainm ar an Éigipt ó’r ġluaiseadar Gaeḋil. Giḋeaḋ, is í céadfaiḋ ċoitċeann na seanċaḋ gurab uime gairṫear Éire ḋi, ó ainm na bainríoġna do Ṫuaṫaiḃ Dé Danann, do ḃí ’san gcríċ re linn clainne Ṁíleaḋ do ṫeaċt innte: Éire, inġean Dealḃaoiṫ fá hainm di, agus is í fá bean do Ṁac Gréine d’á ngairṫí Ceaṫúr, fá rí Éireann an tan tángadar mic Ṁíleaḋ innte.

An cúigeaḋ hainm, Fóḋla, ó ḃainríoġain do Ṫuaṫaiḃ Dé Danann, d’á ngairṫí Fóḋla: is í fá bean do Ṁac Céċt d’ár ḃ’ainm díleas Teaṫúr.

An seiseaḋ hainm, Banḃa, ó ḃainríoġain do Ṫuaṫaiḃ Dé Danann, do ḃí ’san gcríċ, d’á ngairṫí Banḃa: is í fá bean do Ṁac Cuill d’ár ḃ’ainm díleas Eaṫúr. Na trí ríoġa so do ḃíoḋ i ḃflaiṫeas Éireann gaċ ré mbliaḋain; agus is é ainm mná gaċ fir díoḃ do ḃíoḋ ar an oiléan an ḃliaḋain do ḃíoḋ féin ’na ríġ. Is uime gairṫear Éire do’n oiléan níḋ-sa-ṁionca ioná Fóḋla nó Banḃa, do ḃríġ gurab é fear na mná d’ár ḃ’ainm Éire, fá rí an ḃliaḋain tángadar mic Ṁíleaḋ innte.

An seaċtṁaḋ hainm, Inis Fáil, agus is iad Tuaṫa Dé Danann tug an t-ainm sin uirre, ó ċloiċ tugsad leó innte, d’á ngairṫí an Lia Fáil: agus ‘Saxum fatale’, eaḋon, Cloċ na Cinneaṁna, gaireas Hector Boetius di, i stáir na hAlban; agus fá cloċ í ar a raḃadar geasa, óir do ġéiseaḋ sí fa an neaċ d’ár ċóra flaiṫeas Éireann d’ḟaġḃáil re linn ḃfear n-Éireann do ḃeiṫ i mórḋáil i dTeaṁraiġ re toġa ríġ orra. Giḋeaḋ, níor ġéis sí ó aimsir Ċonċuḃair i leiṫ, óir do balḃuiġeaḋ bréig-ḋealḃa an doṁain an tan rugaḋ Críost. Ag so rann deismireaċta ag a ṡuiḋiuġaḋ gurab ó’n gcloiċ so gairṫear Inis Fáil d’Éirinn [aṁail aduḃairt Cionaoṫ file]: —

An ċloċ atá fóm’ ḋá ṡáil, uaiṫe ráiḋtear Inis Fáil;
Idir ḋá ṫráiġ ṫuile ṫeinn, Maġ Fáil uile for Éirinn.

An t-oċtṁaḋ hainm, Muicinis; agus is iad Clanna Ṁíleaḋ tug an t-ainm sin uirre, sul rangadar i dtír innte. Mar tángadar, iomorro, go bun Innḃeir Sláinġe, d’á ngairṫear cuan Loċa-garman indiu, tionólaid Tuaṫa Dé Danann go n-a ndraoiṫiḃ ’na gcoinne ann, agus imrid draoiḋeaċt orra, ionnus ná’r léir ḋóiḃ an t-oiléan aċt ar ċosṁaileas muice, gonaḋ uime sin tugadar Muicinis for Éirinn.

An naoṁaḋ hainm, ‘Scotia’; agus is iad mic Míleaḋ tug an t-ainm sin uirre, ó n-a máṫair, d’ár ḃ’ainm Scota, inġean Ṗarao Nectonibus; nó is uime tugadar Scotia uirre, do ḃríġ gurab iad féin Cineaḋ Scuit ó’n Scitia.

An deaċṁaḋ hainm, ‘Hibernia’; agus is iad mic Míleaḋ tug an t-ainm sin uirre. Giḋeaḋ, adeirṫear gurab ó aḃainn atá ’san Spáin d’á ngairṫear ‘Hiberus’ tugṫar ‘Hibernia’ uirre. Adeirṫear fós gurab ó Éiḃear mac Míleaḋ gairṫear ‘Hibernia’ ḋi; aċt ċeana, adeir Cormac naoṁṫa mac Ċuileannáin gurab uime adeirṫear ‘Hibernia’ ria, ó’n gcoṁḟocal Greugaċ so ‘hiberoc,’ .i. ‘occasus’ i Laidin, agus ‘nyaon,’ .i. ‘insula’; ionann sin re a ráḋ agus ‘insula occidentalis,’ eaḋon, oiléan iarṫaraċ.

An t-aonṁaḋ hainm deug, ‘Iernia’ do réir Ptolomeus, nó ‘Iuerna’ do réir Solínus, nó ‘Ierna’ do réir Claudianus, nó ‘Uernia,’ do réir Eustatius. Measaim naċ fuil do ċéill ’san deiṫḃir atá idir na húġdaraiḃ seo do ṫaoiḃ an ḟocail seo ‘Hibernia,’ aċt ná’r ṫuigeadar créad ó dtáinig an focal féin; agus, d’á réir sin, go dtug gaċ aon fa leiṫ ḋíoḃ, amus uaiḋ féin air, ionnus gurab de sin táinig an ṁalairt seo ar an ḃfocal.

An dara hainm deug ‘Irin,’ do réir Diodorus Siculus.

An treas ainm deug ‘Irlanda’; agus measaim gurab é fáṫ fa dtugaḋ an t-ainm sin uirre, do ḃríġ gurab é Ir mac Míleaḋ ceud duine do haḋnaiceaḋ fa úir Éireann do ċlannaiḃ Míleaḋ, agus d’á réir sin do hainmniġeaḋ an t-oiléan uaiḋ: ionann, iomorro, ‘Irlanda’ agus fearann Ir, óir is ionann ‘land’ i mBeurla, agus fonn nó fearann i nGaeḋeilg. Is móide is measta fírinne an neiṫ seo, mar adeir Leaḃar Árda Máċa gurab ainm do’n oiléan so, Ireo, eaḋon, uaiġ Ir, do ḃríġ gurab ann atá feart nó uaiġ Ir.

An ceaṫraṁaḋ hainm deug ‘Ogigia’ do réir Plutarcus: ionann, trá, ‘Ogigia’ i nGréigis agus ‘Insula perantiqua,’ eaḋon, oiléan ró-ársaiḋ; agus is cneasta an t-ainm d’Éirinn sin, do ḃríġ gurab cian ó do háitiġeaḋ ar dtús í, agus gurab foirḃṫe an fír-eolas atá ag a seanċaḋaiḃ ar ḋálaiḃ a sean ó ṫús na n-aimsear, diaiḋ i ndiaiḋ.

An chéad alt.

Ar dtús, cuirfimid síos gach ainm dá raibh ar Éirinn riamh.

An chéad ainm a tugadh ar Éirinn, Inis na bhFíobhaí, eadhon, oileán na gcoillte; agus is é duine a ghair an t-ainm sin di, óglach de mhuintir Nín mhic Bhéil, tháinig uaidh do bhrath na hÉireann, agus iar dteacht inti dó, fuair ina haon doire coille í, ach Magh nEalta amháin. Trí huaire, iomorra, bhí Éire ina haon choill, de réir an tseanfhocail seo atá sa seanchas: – “Trí huaire a chuir Éire trí mhoing agus trí mhaol di.”

An dara hainm, Críoch na bhFuiníoch, ó bheith i bhfuineadh, nó i gcrích na dtrí roinn den domhan a bhí ar fáil an tan sin; ionann, iomorra, ‘fuin’ agus críoch, ón bhfocal seo Laidine ‘finis.’

An treas ainm, Inis Ealga, eadhon, oileán uasal; óir is ionann inis agus oileán, agus is ionann ealga agus uasal: agus is le linn Fhear mBolg ba ghnáth an t-ainm sin uirthi.

An ceathrú hainm, Éire, agus deirtear gur uime a ghairtear sin di, de réir údair áirithe, ón bhfocal seo Aeria, ba sheanainm don oileán dá ngairtear Créta nó Candia anois; agus is uime a mheasann an t-údar sin sin, de bhrí gur áitigh sliocht Ghaeil ghlais san oileán sin seal aimsire i ndiaidh Shrú mhic Easrú mhic Ghaeil d’ionnarbadh as an Éigipt; agus tugtar fós Aere d’ainm ar an Éigipt ónar ghluais Gaeil. Cé ea, is í céadfa choiteann na seanchaithe gur uime a ghairtear Éire di, ó ainm na banríona de Thuatha Dé Danann, a bhí sa gcríoch le linn clainne Mhíle a theacht inti: Éire, iníon Dealbhaoith ab ainm di, agus is í ba bhean do Mhac Gréine dá ngairtí Ceathúr, ba rí Éireann an tan a tháinig mic Mhíle inti.

An cúigiú hainm, Fódla, ó bhanríon de Thuatha Dé Danann, dá ngairtí Fódla: is í ba bhean do Mhac Cécht darbh ainm dílis Teathúr.

An séú hainm, Banbha, ó bhanríon de Thuatha Dé Danann, a bhí sa gcríoch, dá ngairtí Banbha: is í ba bhean do Mhac Coill darbh ainm dílis Eathúr. Na trí rí seo a bhíodh i bhflaitheas Éireann gach re bliain; agus is é ainm mná gach fir díobh a bhíodh ar an oileán an bhliain a bhíodh féin ina rí. Is uime a ghairtear Éire den oileán níos minice ná Fódla nó Banbha, de bhrí gurbh é fear na mná darbh ainm Éire, ba rí an bhliain a tháinig mic Mhíle inti.

An seachtú hainm, Inis Fáil, agus is iad Tuatha Dé Danann a thug an t-ainm sin uirthi, ó chloch a thugadar leo inti, dá ngairtí an Lia Fáil: agus ‘Saxum fatale’, eadhon, Cloch na Cinniúna, a ghaireann Hector Boetius di, i stair na hAlban; agus ba chloch í ar a raibh geasa, óir a ghéiseadh sí faoin neach dár chóra flaitheas Éireann a fháil le linn fhir na hÉireann a bheith i mórdháil i dTeamhrach le togha rí orthu. Cé ea, níor ghéis sí ó aimsir Chonchubhair i leith, óir balbhaíodh bréagdhealbha an domhain an tan a rugadh Críost. Ag seo rann deismireachta á shuíomh gur ón gcloch seo a ghairtear Inis Fáil d’Éirinn [amhail a dúirt Cionaoth file]: —

An chloch atá faoi mo dhá sháil, uaithi a deirtear Inis Fáil;
Idir dhá thrá thuile thinn, Magh Fáil uile ar Éirinn.

An t-ochtú hainm, Muicinis; agus is iad Clanna Mhíle a thug an t-ainm sin uirthi, sula ráiníodar i dtír inti. Mar a thángadar, iomorra, go bun Inbhir Shláine, dá ngairtear Cuan Loch Garman inniu, tionólann Tuatha Dé Danann gona ndraoithe ina gcoinne ann, agus imríonn siad draíocht orthu, ionas nár léir dóibh an t-oileán ach ar chosúlacht muice, gonadh uime sin thugadar Muicinis ar Éirinn.

An naoú hainm, ‘Scotia’; agus is iad mic Mhíle a thug an t-ainm sin uirthi, óna máthair, darbh ainm Scota, iníon Fharó Nectonibus; nó is uime a thugadar Scotia uirthi, de bhrí gurbh iad féin Cine Scoit ón Scitia.

An deichiú hainm, ‘Hibernia’; agus is iad mic Mhíle a thug an t-ainm sin uirthi. Cé ea, deirtear gur ó abhainn atá sa Spáinn dá ngairtear ‘Hiberus’ a thugtar ‘Hibernia’ uirthi. Deirtear fós gur ó Éibhear mac Mhíle a ghairtear ‘Hibernia’ di; ach cheana, deir Cormac naofa mac Chuileannáin gur uime a deirtear ‘Hibernia’ léi, ón gcomhfhocal Gréagach seo ‘hiberoc,’ .i. ‘occasus’ i Laidin, agus ‘nyaon,’ .i. ‘insula’; ionann sin lena rá agus ‘insula occidentalis,’ eadhon, oileán iartharach.

An t-aonú hainm déag, ‘Iernia’ de réir Ptolomeus, nó ‘Iuerna’ de réir Solinus, nó ‘Ierna’ de réir Claudianus, nó ‘Uernia,’ de réir Eustatius. Measaim nach bhfuil de chiall sa difear atá idir na húdair seo do thaobh an fhocail seo ‘Hibernia,’ ach nár thuigeadar céard ónar tháinig an focal féin; agus, dá réir sin, gur thug gach aon faoi leith díobh, amas uaidh féin air, ionas gur de sin a tháinig an mhalairt seo ar an bhfocal.

An dara hainm déag ‘Irin,’ de réir Diodorus Siculus.

An treas ainm déag ‘Irlanda’; agus measaim gurbh é fáth faoi dtugadh an t-ainm sin uirthi, de bhrí gurbh é Ír mac Mhíle an chéad duine a adhlacadh faoi úir Éireann de chlanna Mhíle, agus dá réir sin a ainmníodh an t-oileán uaidh: ionann, iomorra, ‘Irlanda’ agus fearann Ír, óir is ionann ‘land’ i mBéarla, agus fonn nó fearann i nGaeilge. Is móide is measta fírinne an ní seo, mar a deir Leabhar Ard Mhacha gur ainm don oileán seo, Ireo, eadhon, uaigh Ír, de bhrí gur ann atá feart nó uaigh Ír.

An ceathrú hainm déag ‘Ogigia’ de réir Plutarchus: ionann, trá, ‘Ogigia’ i nGréigis agus ‘Insula perantiqua,’ eadhon, oileán ró-ársa; agus is cneasta an t-ainm d’Éirinn sin, de bhrí gur cian óna áitíodh ar dtús í, agus gur foirfe an fíoreolas atá ag a seanchaithe ar dhálaí a sean ó thús na n-aimsirí, diaidh i ndiaidh.