Foras Feasa ar Éirinn

Ainliú Luiche | Taobh Le Taobh | Anótáil Inlíne

An treas alt

Do ṁionroinn ar an Míḋe, agus ar na cúigeaḋaiḃ ann so.

Doġéan anois mionroinn ar an Míḋe, agus ar na cúigeaḋaiḃ ar ċeana; agus doḃéar tosaċ na ronna so do’n Ṁíḋe, go ḃfaisnéistear a fearainn, do ḃríġ gurab í fearann buird ríġ Éireann í, do réir na nGaeḋeal, agus go mbíoḋ saor gan dliġeaḋ, gan smaċt, gan ċáin ó neaċ i n-Éirinn, aċt ó ríġ Éireann aṁáin. Oċt dtrioċa deug líon a fearainn; trioċa baile ’san trioċa-ċéad díoḃ; dá ṡeisriġ deug fearainn i san mbaile, do réir an tseanċusa, agus sé fiċid acra ’san tseisriġ. Trí fiċid agus trí céad seisreaċ fearainn i san trioċa ċéad aṁlaiḋ sin. Ceiṫre fiċid agus ceiṫre céad agus sé míle seisreaċ fearainn i san Míḋe uile, do réir an áiriṁ seo. Is uime gairṫear Míḋe ḋi, do ḃríġ gurab do ṁéiḋe gaċ cúigiḋ do ḃean Tuaṫal Teaċtṁar í. Nó is uime gairṫear Míḋe ḋi, ó Ṁíḋe mac Braṫa, mic Deaġḟaṫa, príoṁ-draoi clainne Neiṁeaḋ; agus is leis do fadoiḋeaḋ an ċéid teine i n-Éirinn iar dteaċt clainne Neiṁeaḋ, agus láiṁ re hUisneaċ do ḟadoiḋ í. Do ḃronnadar clanna Neiṁeaḋ an tuaiṫ fearainn bí ann sin dó, agus ó’n draoi sin gairṫear Míḋe ḋi. Agus ní raiḃe d’ḟearann ’san Míḋe, mu’n am soin, aċt an aon tuaiṫ reaṁráiḋte, nó gur ċuir Tuaṫal Teaċtṁar méiḋe nó muinéal gaċ cúigiḋ léi, aṁail ro ráiḋsiom.

Do ṫeorantaċt na Míḋe ann so ris na cúigeaḋaiḃ, aṁail do orduiġ Tuaṫal Teaċtṁar; .i. mar ṫéid ó’n Sionainn soir go hÁṫcliaṫ, ó Áṫcliaṫ go haḃainn Riġe, ó aḃainn Riġe siar go Cluain Connraċ, ó Ċluain Connraċ go hÁṫ an Ṁuilinn Ḟrancaiġ, agus go cumar Ċluana hIoraird, as sin go Tóċar Cairbre, ó Ṫóċar Cairbre go Crannaiġ Ġéisille, go Druim Cuilinn, go Biorra, gus an aḃainn d’á ngairṫear Aḃainn Ċara, gus an Sionainn buḋ ṫuaiḋ, go Loċ Ríḃ, agus na hoiléin uile is leis an Míḋe iad: agus an tSionann go Loċ bó dearg, as sin go Maoṫail, as sin go hÁṫ-luain, as sin go Sgairḃ uaċtaraiġ, go Druim leaṫain, go soiċe an Máġ, go cumar Ċluana hEois, go Loċ-dá-eun, go Máġ Cnoġḃa, go Duiḃir, go Linn-áṫa-an-Daill ar Sliaḃ Fuaid, go Máġ an Ċosnaṁaiġ i gCill-tsléiḃe, go Snáṁ Eugnaċair, go Cumar, agus ó Ċumar go Life, aṁail adeir an seanċaiḋ: —

Ó Loċ bó dearg go Biorra, ó’n Sionainn soir go fairrge,
Go cumar Ċluana hIoraird, ’s go cumar Ċluana hairde.

Trí ṫrioċa deug i gcorp na Míḋe féin, agus cúig trioċa i mBreaġaiḃ, aṁail adeirṫear i sna rannaiḃ seo síos: —

Trí trioċa deug ’san Míḋe, mar adeir gaċ aoin-ḟile;
Cúig trioċa i mBreaġṁaiġ maiṫ — is meaṁair é re heolċaiḃ;
Críoċ Ṁíḋe inneosad daoiḃ, agus críoċ Breaġ go mór-ġnaoi;
Ó Ṡionainn na nGarrḋa nglan, go fairrge — do ḟeadamar;
Fir Ṫeaṫḃa ar imeall buḋ ṫuaiḋ, agus Cairbre go nglan-ḃuaiḋ;
Go líon gaċ saoiṫe ’s gaċ ndáṁ, fir ḃreaġ go nuige an Casán.

Do ronnaḋ an Ṁíḋe d’á éis so, le hAoḋ Oirdniḋe, rí Éireann, idir ḋá ṁac Donnċaiḋ mic Dóṁnaill, (fá rí Éireann roiṁ Aoḋ Oirdniḋe); Conċuḃar agus Oilioll a n-anmanna. Tug an leaṫ iarṫaraċ d’ḟior díoḃ, agus an leaṫ oirṫearaċ do’n ḟior eile, ionnus gur lean an roinn sin di ó sin i leiṫ; agus is innte atá an Ríoġṗort, Teaṁair.

Do roinn cúigiḋ Ċonnaċt ann so.

Cúigeaḋ Ċonnaċt ó Luimneaċ go Droḃaois: naoi gcéad baile biaḋtaiġ atá innte, agus deiċ dtrioċa fiċead sin; agus deiċ mbaile fiċead ’san trioċa-ċéad díoḃ, agus dá ṡeisriġ deug fearainn san mbaile. Sé fiċid acra ’san tseisriġ: oċt gcéad agus deiċ míle seisreaċ fearainn i gConnaċtaiḃ uile. Is uime gairṫear Connaċta ḋi: iomarḃaiḋ draoiḋeaċta tárla idir ḋá draoi do Ṫuaṫaiḃ Dé Danann, Ciṫneallaċ agus Conn a n-anmanna. Do rad Conn sneaċta mór timċioll an ċúigiḋ tré draoiḋeaċt, gonaḋ de ro hainmniġeaḋ Connaċta, eaḋon, sneaċta Ċuinn. Nó is uime gairṫear Connaċta, .i. Conn-ioċta, eaḋon, clanna Ċuinn, óir is ionann ioċt agus clann: agus do ḃríġ gurab iad clanna Ċuinn do áitiġ an cúigeaḋ, mar atáid slioċt Eoċaċ Moiġṁeaḋóin, gairṫear Connaċta ḋíoḃ. Rannais Eoċaiḋ Feiḋleaċ cúigeaḋ Ċonnaċt i n-a ṫrí cotċaiḃ idir ṫriar. Tug d’Ḟiḋeaċ mac Féiġ, d’ḟearaiḃ na craoiḃe, ó Ḟiḋic go Luimneaċ. Tug d’Eoċaiḋ Alaṫ, Iorras Doṁnann, ó Ġailliṁ go Duiḃ agus go Droḃaois. Tug do Ṫinne mac Ċonnraċ, Maġ Sainḃ, agus sean-tuaṫa Taoiḋean ó Ḟiḋic go Teaṁair Broġa niaḋ: is í Cruaċain a ríoġṗort.

Do roinn cúigiḋ Ulaḋ ann so.

Cúigeaḋ Ulaḋ ó Ḋroḃaois go hInnḃear Ċolpṫa, cúig trioċa deug ar ḟiċid; nó a sé deug ar ḟiċid atá ann. Naoi ḃfiċid agus naoi gcéad baile biaḋtaiġ ann. Trí fiċid naoi gcéad agus dá ṁíle deug seisreaċ fearainn i san gcúigeaḋ so uile. Is uime gairṫear Ulaiḋ ḋíoḃ, ó’n ḃfocal so oll-ṡaiṫ, .i. mór-ionnṁas, d’á ċur i gcéill gur móirionnṁasaċ Ulaiḋ do ṫaoiḃ éisg agus spréiḋe. Dearḃaiḋ an rann so gurab ionann saiṫ agus ionnṁas: —

Ceudaoin luiḋ Iudas tar órd, ar lorg deaṁan díoġalġarg;
Ceudaoin ro ġaḃ saint um ṡaiṫ; Ceudaoin ro ḃraiṫ Íosa árd.

Nó is uime ro gaireaḋ Ulaiḋ ḋíoḃ, ó Ollaṁ Fóḋla, mac Fiaċaiḋ fionn-scoṫaiġ, aṁail dearḃas an rann so: —

Ollaṁ Fóḋla feoċair-ġail, uaiḋ ro hainmniġeaḋ Ulaiḋ,
Iar ḃfír-ḟeis Teaṁraċ na dtreaḃ, is leis ar dtús ro hoirneaḋ.

Agus Eaṁain Máċa agus Aileaċ Néid a ríoġṗoirt.

Do roinn cúigiḋ Laiġean ann so.

Cúigeaḋ Laiġean, ó ṫráiġ Innḃeir Ċolpṫa go Cumar na dtrí n-uisge, aoin-trioċa deug ar ḟiċid ann. Deiċ mbaile fiċead agus naoi gcéad baile biaḋtaiġ sin: trí fiċid agus céad agus aoin-ṁíle deug seisreaċ i san gcúigeaḋ so uile. Is uime gairṫear Laiġin díoḃ ó na Laiġniḃ leaṫan-ġlasa tugsad DuḃĠaill leó i n-Éirinn an tan tángadar le Laḃraiḋ Loingseaċ; ionann, ċeana, Laiġean agus sleaġ. Agus do ḃríġ go raḃadar na sleaġa so go gceannaiḃ slinn-leaṫna orra, is uaṫa ro hainmniġeaḋ an cúigeaḋ. Iar marḃaḋ Ċoḃṫaiġ Ċaoilmbreáġ, rí Éireann i nDionnríoġ, ro ġaḃsad Laiġin ainmniuġaḋ. Is d’ḟoillsiuġaḋ gurab ó na sleaġaiḃ seo ro hainmniġeaḋ Laiġin do rinneaḋ an rann so: —

Dá céad ar ḟiċid céad Gall, go Laiġniḃ leaṫna leó anall;
Ó na Laiġniḃ sin, gan oil, díoḃ ro hainmniġeaḋ Laiġin.

Dá ṗríoṁlongṗort do ḃí i Laiġniḃ, i n-a gcleaċtadaois a ríoġraiḋ ḃeiṫ ’na gcoṁnuiḋe, eaḋon, Dionnríoġ agus Nás.

Do roinn cúigiḋ Eoċaiḋ Aḃradruaiḋ ann so.

Cúigeaḋ Eoċaiḋ Aḃradruaiḋ, ó Ċorcaiġ agus ó Luimneaċ soir go Cumar na dtrí n-Uisge; cúig trioċa deug ar ḟiċid ann. Deiċ mbaile seaċt ḃfiċid agus naoi gcéad baile biaḋtaiġ atá innte. Sé céad agus dá ṁíle deug seisreaċ fearainn atá ’san Múṁain ṫoir. Dá ríoġṗort coṁnuiġṫe do ḃíoḋ ag ríoġaiḃ an ċúigiḋ seo, eaḋon, Dún gCrot agus Dún Iasgaiġ.

Do roinn cúigiḋ Ċonraoi mic Dáire ann so.

Cúigeaḋ Ċonraoi mic Dáire ó Ḃealaċ Ċonglais [ag Corcaiġ] go Luimneaċ, agus ó Luimneaċ siar go hiarṫar Éireann. Cúig trioċa deug ar ḟiċid ann: a deiċ, seaċt ḃfiċid, agus naoi gcéad baile biaḋtaiġ ann sin. Sé céad agus ḋá ṁíle deug seisreaċ fearainn atá ’san Múṁain ṫiar. Dá ríoġṗort coṁnuiġṫe do ḃíoḋ ag ríoġaiḃ an ċúigiḋ seo i n-allód, mar atá, Dún gCláire agus Dún Eoċair Ṁáiġe.

Dá ṡlioċt do ḃíoḋ i seilḃ an dá ċúigeaḋ so Múṁan, mar atá, slioċt Dáirḟine agus slioċt Deirgṫine, go haimsir Oiliolla Óloim, do ṡlioċt Deirgṫine, do ġaḃ ceannas an dá ċúigeaḋ, iar n-ionnarbaḋ Mic Con a hÉirinn, do ḃí do ṡlioċt Dáirḟine. Agus do ḟágaiḃ ceannas an dá ċúigeaḋ ag a ṡlioċt féin ó sin anall; i maille re sealaiḋeaċt, gaċ re nglún, do ḃeiṫ ag slioċt Eoġain Ṁóir mic Oiliolla Óloim, agus ag slioċt Ċorbmaic Cais, (an dara mac d’Oilioll Óloim), i ḃflaiṫeas dá ċúigeaḋ Múṁan.

Na ceiṫre ríoġṗoirt reaṁráiḋte fá príoṁ-áruis coṁnuiġṫe do ríoġaiḃ an dá ċúigeaḋ seo, go haimsir Ċuirc mic Luiġḋeaċ do ḃeiṫ i ḃflaiṫeas Múṁan. Óir is re n-a linn friṫ Caiseal ar dtús; agus is é fá hainm do’n áit re’ ráiḋtear Carraig Ċaisil indiu, Sioṫḋruim. Do gairṫí fós Leac na gCéad agus Druim Fioḋḃuiḋe do’n ionad ceudna, óir do ḃádar iomad coillteaḋ timċioll an droma soin i n-aimsir Ċuirc. Tangadar, trá, dá ṁucaiḋe do ḃiaṫaḋ a dtorc fa ċoilltiḃ an droma so mu’n am soin, mar atá mucaiḋe ríġ Éile, Ciolarn a ainm, agus mucaiḋe ríġ Ṁusgraiḋe-tíre, d’á ngairṫear Urṁúṁa, Duirdre a ainm-sioṁ. Do ḃádar ag aiṫiḋe na tulċa feaḋ ráiṫe, gur taisealḃaḋ ḋóiḃ dealḃ buḋ coṁġlan ris an ngréin, agus buḋ binne ioná gaċ ceol d’á gcualadar riaṁ, agus í ag beannaċaḋ na tulċa agus an ḃaile, agus ag tairngire Pádraic do ṫeaċt ann. Agus is í dealḃ do ḃí ann, Uictor, aingeal Ṗádraic féin. Iar ḃfilleaḋ tar a n-ais d’á dtiġṫiḃ do na mucaiḋiḃ, noċtaid an níḋ seo d’á dtiġearnaḋaiḃ féin. Iar roċtain na sceul so go Corc mac Luiġḋeaċ, tig gan fuireaċ go Síoṫḋruim, agus do rinne longṗort ann, d’a ngairṫí Lios na laoċraiḋe; agus ar mbeiṫ ’na ríġ Múṁan dó, is ar an gcarraig d’á ngairṫear Carraig Ṗádraic anois do ġlacaḋ a ċíos ríoġḋa. Is aire gairṫear Caiseal do’n ċarraig sin, óir is ionann Caiseal agus Cíosáil: áil, iomorro, ainm do ċarraig; gonaḋ aire sin gairṫear Caiseal, eaḋon, carraig an ċíosa, do’n áit sin.

Ag so dearḃaḋ ar an níḋ seo, as an duain darab tosaċ, ‘Caiseal caṫair clann Ṁóġa,’ do rinne Ua Duḃagáin: —

Corc mac Luiġḋeaċ laoċḋa an fear, céid-ḟear ro ṡuiḋ i gCaiseal;
Fa ṁúiċ-ċiaċ do ḃí an baile, go ḃfuair é an dá aoḋaire.
Muiciḋe ríġ Ṁusgraiḋe i n-óir, Duirdre a ainm ’s ní heugcóir;
’S Ciolarn tre réiḋe ruiḃ, muiciḋe ríġ Éile oirḋeirc.
Is iad fuair fáṫ an ḃaile ar dtús i nDruim Fioḋḃuiḋe.
Druim Fioḋḃuiḋe gan loċt liḃ, ionṁaine le Corc Ċaisil.

Do ṁionroinn Múṁan ann so.

Iar roċtain, iomorro, dá ċúigeaḋ Múṁan do ṡlioċt Oiliolla Óloim, rannaid iad i n-a gcúig rannaiḃ, ar a dtugṫar na Cúig Múṁain. An ċéidṁír ar a dtugṫar Tuaḋ-Ṁúṁa, is é a fad ó Léim Ċongculainn go Sliġe Ḋála, .i. an Bealaċ mór i n-Osraiḋe, agus a tarsna ó Ṡliaḃ Eiċtġe go Sliaḃ Eiḃlinne. [Agus tar ċeann gurab do ṡean-roinn Ċonnaċt a ḃfuil o Ṡliaḃ Eiċtġe go Luimneaċ, maiseaḋ,] do rinne Luġaiḋ Meann, mac Aonġusa Tíriġ, mic Fir Ċuirb, mic Moġa Ċuirb, mic Ċorbmaic Cais, mic Oiliolla Óloim, fearann claiḋiṁ d’á ḃfuil ó Eiċtġe go Luimneaċ agus ó Ṡionainn siar go Léim Ċongculainn, gur ċuir leis an Múṁain é: agus is é ainm do gairṫí ḋe, Gairḃ-ḟearann Luiġḋeaċ, agus do ḃíoḋ sé saor ag Dál gCais gan cíos gan cánaiġ ó ríoġaiḃ Éireann. An dara mír Ur-Ṁúṁa, is é a fad ó Ġaḃran go Cnáṁċoill ag Tiobruid Árann, agus a tarsna ó Ḃéarnan Éile go hOiléan Uí Ḃric. An treas mír, eaḋon Meaḋon Múṁan, is é a fad ó Ċnáṁċoill go Luaċair Ḋeaġaiḋ, agus a tarsna ó Ṡliaḃ Eiḃlinne go Sliaḃ Caoin. An ceaṫraṁaḋ mír, Deas-Ṁúṁa, is é a fad ó Ṡliaḃ Caoin go fairrge buḋ ḋeas. An cúigeaḋ mír Iar-Ṁúṁa, is é a fad ó Luaċair Ḋeaġaiḋ go fairrge siar, agus a tarsna ó Ġleann ua Ruaċta go Sionainn.

Do réir Ḃreasail Uí Ṫreasaiġ, an tan do roinneaḋ an Ṁúṁa ’na cúig míriḃ, do ḃíoḋ cúig aicme ’san mír, agus cúig buiḋne ’san aicme, agus cúig céad fear inḟeaḋma ’san mbuiḋin. Agus dá meastaoi neart Éireann uile an tan soin, is éigcneasta baraṁail na druinge do ṡaoil go ḃféadfaḋ an Roṁánaċ le ‘legion’ nó le dá ‘legion,’ Éire do ċur fa ġion gai agus claiḋiṁ [dó féin], agus Éireannaiġ do ṡíor ’na ndaoiniḃ gaisgeaṁla.

Is uime gairṫear Múṁa do’n dá ċúigeaḋ so Múṁan, .i. gurab mó, do ḃríġ gurab mó í ioná aon ċúigeaḋ eile d’Éirinn. Óir atáid cúig trioċa deug agus fiċe i ngaċ cúigeaḋ do’n dá ċúigeaḋ so Múṁan, agus gan an oiread soin i n-aon ċúigeaḋ eile i n-Éirinn. Óir, ar son go n-áirṁṫear a sé deug agus fiċe i gcúigeaḋ Ulaḋ, ní raiḃe aċt a trí deug agus fiċe innte go haimsir na gcúigeaḋaċ. Óir is é Cairbre Nia Fear rí Laiġean do léig trí trioċa-ċéad do Laiġniḃ, (mar atá ó Loċ an ċóigiḋ go fairrge), le cúigeaḋ Ulaḋ, i gcomaoin inġine Ċonċuḃair mic Neasa d’faġḃáil ’na mnaoi ḋó, aṁail adéaram d’á éis so i gcorp na stáire.

Cúig trioċa agus naoi ḃfiċid trioċa céad i n-Éirinn uile: deiċ mbaile agus dá ḟiċid, cúig céad agus cúig míle baile biaḋtaiġ atá innte: sé céad, agus sé míle, agus trí fiċid míle seisreaċ fearainn innte, do réir sean-ronna na nGaeḋeal. Tuig, a léaġṫóir, gurab mó, fa ḋó nó fa ṫrí, acra do ṫoṁas na nGaeḋeal, ioná acra do roinn Gall anois.

Do ṡuiḋiuġaḋ na hÉireann ann so.

Is é suiḋiuġaḋ atá ar Éirinn; an Spáin do’n leiṫ ṫiar-ṫeas di, an Ḟrainc do’n leiṫ ṫoir-ṫeas di, an Ḃreatain ṁór do’n leiṫ ṫoir di, Alba do’n leiṫ ṫoir-ṫuaiḋ, agus an t-aigéan do’n leiṫ ṫiar-ṫuaiḋ, agus do’n leiṫ ṫiar di. Agus ar cuma uiġe atá sí dealḃṫa, a bonn re hAlbain, soir buḋ ṫuaiḋ, a ceann ris an Spáin, siar buḋ ḋeas; agus do réir Ṁaginus, ag scríoḃaḋ ar Ptolomeus, is ceiṫre céime go leiṫ do’n ċrios grianda, d’á ngairṫear ‘Zodiacus,’ atá i n-a leiṫead; agus adeir an fear ceudna gurab sé huaire deug agus trí ceaṫraṁna ḃíos ar fad ’san ló is faide ’san mbliaḋain i san leiṫ is sia buḋ ḋeas d’Éirinn, agus oċt n-uaire deug ’san ló is faide i san leiṫ buḋ ṫuaiḋ. Fad na hÉireann ó Ċarn Uí Néid go Cloiċ an stocáin, agus a tarsna ó’n Innḃear mór go hIorrus Doṁnann.

Tuig, a léaġṫóir, naċ tré ḋearmad naċ luaiḋim ann so cuanta, náid caṫraċa, náid bailte móra Éireann; aċt go dtaḃair Camden agus na croiniciḋe nuaḋa so a dtuarasgḃáil síos go soiléir, agus naċ é so áit a gcuirṫe síos, aċt i dtús gaḃáltais Gall, lér’ horduiġeaḋ iad.

An treas alt

De mhionroinnt ar an Mí, agus ar na cúigí anseo.

Déanfaidh mé anois mionroinnt ar an Mí, agus ar na cúigí archeana; agus tabharfaidh mé tosach na roinnte seo don Mhí, go bhfaisnéistear a fearainn, de bhrí gurbh í fearann boird rí Éireann í, de réir na nGael, agus go mbíodh saor gan dlí, gan smacht, gan cháin ó neach in Éirinn, ach ó rí Éireann amháin. Ocht dtríocha dhéag líon a fearainn; tríocha baile sa tríocha céad díobh; dhá sheisreach déag fearainn sa mbaile, de réir an tseanchais, agus sé fichid acra sa tseisreach. Trí fichid agus trí chéad seisreach fearainn sa tríocha céad amhlaidh sin. Ceithre fichid agus ceithre chéad agus sé mhíle seisreach fearainn sa Mí uile, de réir an áirimh seo. Is uime a ghairtear Mí di, de bhrí gur de mhéidhe gach cúige a bhain Tuathal Teachtmhar í. Nó is uime a ghairtear Mí di, ó Mhí mac Bhrátha, mhic Deafhatha, príomhdhraoi clainne Neimhidh; agus is leis a fadaíodh an chéad tine in Éirinn iar dteacht clainne Neimhidh, agus láimh le hUisneach a d’fhadaigh í. Bhronnadar clanna Neimhidh an tuath fearainn a bhí ansin dó, agus ón draoi sin a ghairtear Mí di. Agus ní raibh d’fhearann sa Mí, um an am sin, ach an t-aon tuath réamhráite, nó gur chuir Tuathal Teachtmhar méidhe nó muineál gach cúige léi, amhail a dúramar.

De theorantacht na Mí anseo leis na cúigí, amhail a d’ordaigh Tuathal Teachtmhar; .i. mar a théann ón tSionainn soir go hÁth Cliath, ó Áth Cliath go hAbhainn Rí, ó Abhainn Rí siar go Cluain Conrach, ó Chluain Conrach go hÁth an Mhuilinn Fhrancaigh, agus go cumar Chluana Ioraird, as sin go Tóchar Cairbre, ó Thóchar Cairbre go Crannaigh Ghéisille, go Droim Cuilinn, go Biorra, go dtí an abhainn dá ngairtear Abhainn Chara, go dtí an tSionainn ó thuaidh, go Loch Rí, agus na hoileáin uile is leis an Mí iad: agus an tSionann go Loch Bó Dearg, as sin go Maothail, as sin go hÁth Luain, as sin go Scairbh uachtarach, go Droim Leathain, go soiche an Mágh, go cumar Chluana Eois, go Loch dá Éan, go Maigh Cnóbha, go Duibhir, go Linn Átha an Daill ar Shliabh Fuaid, go Maigh an Chosantóra i gCill Shléibhe, go Snámh Éagnachair, go Cumar, agus ó Chumar go Life, amhail a deir an seanchaí: —

Ó Loch Bó Dearg go Biorra, ón tSionainn soir go farraige,
Go cumar Chluana Ioraird, is go cumar Chluana Airde.

Trí thríocha dhéag i gcorp na Mí féin, agus cúig thríocha i mBreaghaibh, amhail a deirtear sna ranna seo síos: —

Trí thríocha dhéag sa Mí, mar a deir gach aon fhile;
Cúig thríocha i mBreaghmhaigh maith — is meabhair é le heolaithe;
Críoch Mhí inseoidh mé daoibh, agus críoch Breá go mórghnaoi;
Ó Shionainn na nGarraí glan, go farraige — d’fhéadamar;
Fir Theathbha ar imeall ó thuaidh, agus Cairbre go glanbhua;
Go líon gach saoi is gach dámh, fir bhreá go nuige an Cosán.

Roinneadh an Mhí dá éis seo, le hAodh Oirní, rí Éireann, idir dhá mhac Donncha mhic Dhónaill, (ba rí Éireann roimh Aodh Oirní); Conchubhar agus Oilioll a n-ainmneacha. Thug an leath iartharach d’fhear díobh, agus an leath oirthearach don fhear eile, ionas gur lean an roinnt sin di ó shin i leith; agus is inti atá an Ríphort, Teamhair.

De roinnt chúige Chonnacht anseo.

Cúige Chonnacht ó Luimneach go Drobhaois: naoi gcéad baile biataigh atá inti, agus deich dtríocha fichead sin; agus deich mbaile fichead sa tríocha céad díobh, agus dá sheisreach déag fearainn sa mbaile. Sé fichid acra sa tseisreach: ocht gcéad agus deich míle seisreach fearainn i gConnachta uile. Is uime a ghairtear Connachta di: iomarbhá draíochta a tharla idir dhá dhraoi de Thuatha Dé Danann, Cithneallach agus Conn a n-ainmneacha. Rad Conn sneachta mór timpeall an chúige trí dhraíocht, gonadh de a ainmníodh Connachta, eadhon, sneachta Choinn. Nó is uime a ghairtear Connachta, .i. Conn-iochta, eadhon, clanna Choinn, óir is ionann iocht agus clann: agus de bhrí gurb iad clanna Choinn a d’áitigh an cúige, mar atá sliocht Eochach Moghmheáin, gairtear Connachta díobh. Roinn Eochaidh Feidhleach cúige Chonnacht ina thrí chuid idir triúr. Thug d’Fhíoch mac Fhéigh, d’fhir na craoibhe, ó Fhidhic go Luimneach. Thug d’Eochaidh Alath, Iorras Domhnann, ó Ghaillimh go Dubh agus go Drobhaois. Thug do Thinne mac Chonrach, Magh Sainbh, agus seantuatha Taíon ó Fhidhic go Teamhair Brugha Nia: is í Cruachain a ríphort.

De roinnt chúige Uladh anseo.

Cúige Uladh ó Dhrobhaois go hInbhear Colpa, cúig thríocha dhéag ar fhichid; nó a sé déag ar fhichid atá ann. Naoi bhfichid agus naoi gcéad baile biataigh ann. Trí fichid naoi gcéad agus dhá mhíle dhéag seisreach fearainn sa gcúige seo uile. Is uime a ghairtear Ulaidh díobh, ón bhfocal seo oll-shaith, .i. mór-ionnús, á chur i gcéill gur mórionnúsach Ulaidh de thaobh éisc agus spré. Dearbhaíonn an rann seo gurb ionann saith agus ionnús: —

Céadaoin luigh Iúdás thar ord, ar lorg deamhan díolgharg;
Céadaoin a ghabh saint um shaith; Céadaoin a bhraith Íosa ard.

Nó is uime a gaireadh Ulaidh díobh, ó Ollamh Fódla, mac Fiacha Fionnscothaigh, amhail a dhearbhaíonn an rann seo: —

Ollamh Fódla feochairghail, uaidh a ainmníodh Ulaidh,
Iar bhfíorfheis Teamhrach na dtreabh, is leis ar dtús a oirníodh.

Agus Eamhain Mhacha agus Aileach Néid a ríphoirt.

De roinnt chúige Laighean anseo.

Cúige Laighean, ó thrá Inbhir Cholpa go Cumar na dTrí nUisce, aon tríocha dhéag ar fhichid ann. Deich mbaile fichead agus naoi gcéad baile biataigh sin: trí fichid agus céad agus aon mhíle dhéag seisreach sa gcúige seo uile. Is uime a ghairtear Laighin díobh ó na Laighnigh leathanghlasa a thugadar Dúghaill leo in Éirinn an tan a thángadar le Labhraidh Loingseach; ionann, cheana, Laighean agus sleá. Agus de bhrí go raibh na sleánna seo go gcinn slinnleathana orthu, is uathu a ainmníodh an cúige. Iar marú Chofaigh Chaoil mBreá, rí Éireann i nDionn Rí, a ghabh siad Laighin ainmniú. Agus d’fhoilsiú gur ó na sleánna seo a ainmníodh Laighin a rinneadh an rann seo: —

Dhá chéad ar fhichid céad Gall, go Laighnigh leathana leo anall;
Ó na Laighnigh sin, gan oil, díobh a ainmníodh Laighin.

Dhá phríomhlongfort a bhí i Laighin, ina gcleachtaidís a ríora bheith ina gcónaí, eadhon, Dionn Rí agus Nás.

De roinnt chúige Eochaidh Abhrarua anseo.

Cúige Eochaidh Abhrarua, ó Chorcaigh agus ó Luimneach soir go Cumar na dTrí nUisce; cúig thríocha dhéag ar fhichid ann. Deich mbaile seacht bhfichid agus naoi gcéad baile biataigh atá inti. Sé chéad agus dhá mhíle dhéag seisreach fearainn atá sa Mumhain thoir. Dhá ríphort cónaithe a bhíodh ag ríthe an chúige seo, eadhon, Dún gCrot agus Dún Iascaigh.

De roinnt chúige Chonraoi mhic Dháire anseo.

Cúige Chonraoi mhic Dháire ó Bhealach Conglais [ag Corcaigh] go Luimneach, agus ó Luimneach siar go hiarthar Éireann. Cúig thríocha dhéag ar fhichid ann: a deich, seacht bhfichid, agus naoi gcéad baile biataigh ansin. Sé chéad agus dhá mhíle dhéag seisreach fearainn atá sa Mumhain thiar. Dhá ríphort cónaithe a bhíodh ag ríthe an chúige seo anallód, mar atá, Dún gCláire agus Dún Eochair Mháighe.

Dhá shliocht a bhíodh i seilbh an dá chúige seo Mumhan, mar atá, sliocht Dháirfhine agus sliocht Dheargthine, go haimsir Oiliolla Óloim, de shliocht Dheargthine, a ghabh ceannas an dá chúige, iar n-ionnarbadh Mhic Chon a hÉirinn, a bhí de shliocht Dháirfhine. Agus d’fhág ceannas an dá chúige ag a shliocht féin ó shin anall; i maille le sealaíocht, gach re glúin, a bheith ag sliocht Eoghain Mhóir mhic Oiliolla Óloim, agus ag sliocht Chormaic Chais, (an dara mac d’Oilioll Óloim), i bhflaitheas dhá chúige Mumhan.

Na ceithre ríphort réamhráite ba phríomhárais chónaithe do ríthe an dá chúige seo, go haimsir Choirc mhic Luighdheach a bheith i bhflaitheas Mumhan. Óir is lena linn a fuarthas Caiseal ar dtús; agus is é ab ainm don áit lena ndeirtear Carraig Chaisil inniu, Síthdhroim. Ghairtí fós Leac na gCéad agus Droim Fíobha den ionad céanna, óir bhíodar iomad coillte timpeall an droma sin in aimsir Choirc. Tháinig, trá, dhá mhuicí do bhiathú a dtorc faoi choilltí an droma seo um an am sin, mar atá muicí rí Éile, Ciolarn a ainm, agus muicí rí Mhúscraí Tíre, dá ngairtear Urmhumha, Duirdre a ainmsean. Bhíodar ag taithí na tulaí feadh ráithe, gur taisealbhadh dóibh dealbh ba chomhghlan leis an ngrian, agus ba bhinne ná gach ceol dá gcualadar riamh, agus í ag beannú na tulaí agus an bhaile, agus ag tairngreacht Pádraig a theacht ann. Agus is í dealbh a bhí ann, Victor, aingeal Phádraig féin. Iar bhfilleadh ar ais dá dtithe do na muicithe, nochtann siad an ní seo dá dtiarnaí féin. Iar rochtain na scéal seo go Corc mac Luighdheach, tháinig gan fuireach go Síthdhroim, agus rinne longfort ann, dá ngairtí Lios na Laochra; agus ar mbeith ina rí Mumhan dó, is ar an gcarraig dá ngairtear Carraig Phádraig anois a ghlacadh a chíos ríoga. Is aire a ghairtear Caiseal den charraig sin, óir is ionann Caiseal agus Cíosáil: áil, iomorra, ainm do charraig; gonadh aire sin a ghairtear Caiseal, eadhon, carraig an chíosa, don áit sin.

Ag seo dearbhú ar an ní seo, as an duan darb tosach, ‘Caiseal cathair clann Mhógha,’ a rinne Ó Dubhagáin: —

Corc mac Luighdheach laochta an fear, an chéad fhear a shuigh i gCaiseal;
Faoi mhúch-cheo a bhí an baile, go bhfuair é an dá aoire.
Muicí rí Mhúscraí in ór, Duirdre a ainm is ní éagóir;
Is Ciolarn trí ré ruibh, muicí rí Éile oirirc.
Is iad a fuair fáth an bhaile ar dtús i nDroim Fíobha.
Droim Fíobha gan locht libh, ionúine le Corc Chaisil.

De mhionroinnt Mumhan anseo.

Iar rochtain, iomorra, dhá chúige Mumhan do shliocht Oiliolla Óloim, roinneann siad iad ina gcúig roinn, ar a dtugtar na Cúig Mhumhain. An chéad mhír ar a dtugtar Tuamhumha, is é a fad ó Léim Chon gCulainn go Slí Dála, .i. an Bealach Mór in Osraí, agus a trasna ó Shliabh Eachtaí go Sliabh Eibhlinne. [Agus thar ceann gur de sheanroinn Chonnacht a bhfuil ó Shliabh Eachtaí go Luimneach, más ea,] a rinne Lughaidh Meann, mac Aonghusa Thírigh, mhic Fhir Choirb, mhic Mhogha Choirb, mhic Chormaic Chais, mhic Oiliolla Óloim, fearann claímh dá bhfuil ó Eachtaí go Luimneach agus ó Shionainn siar go Léim Chon gCulainn, gur chuir leis an Mumhain é: agus is é ainm a ghairtí de, Garbhfhearann Luighdheach, agus bhíodh sé saor ag Dál gCais gan cíos gan cáin ó ríthe Éireann. An dara mír Urmhumha, is é a fad ó Ghabhrán go Cnámhchoill ag Tiobraid Árann, agus a trasna ó Bhearnán Éile go hOileán Uí Bhric. An treas mír, eadhon Meán Mumhan, is é a fad ó Chnámhchoill go Luachair Dheaghaidh, agus a trasna ó Shliabh Eibhlinne go Sliabh Caoin. An ceathrú mír, Deasmhumha, is é a fad ó Shliabh Caoin go farraige ó dheas. An cúigiú mír Iarmhumha, is é a fad ó Luachair Dheaghaidh go farraige siar, agus a trasna ó Ghleann Ó Ruachta go Sionainn.

De réir Bhreasail Uí Threasaigh, an tan a roinneadh an Mhumha ina cúig mhír, bhíodh cúig aicme sa mír, agus cúig bhuíon san aicme, agus cúig chéad fear infheidhme sa mbuíon. Agus dá meastaí neart Éireann uile an tan sin, is éigneasta barúil na droinge a shíl go bhféadfadh an Rómhánach le ‘legion’ nó le dhá ‘legion,’ Éire a chur faoi ghion ga agus claímh [dó féin], agus Éireannaigh de shíor ina ndaoine gaisciúla.

Is uime a ghairtear Mumha den dá chúige seo Mumhan, .i. gur mó, de bhrí gur mó í ná aon chúige eile d’Éirinn. Óir tá cúig thríocha dhéag agus fiche i ngach cúige den dá chúige seo Mumhan, agus gan an oiread sin in aon chúige eile in Éirinn. Óir, ar son go n-áirítear a sé déag agus fiche i gcúige Uladh, ní raibh ach a trí déag agus fiche inti go haimsir na gcúigeach. Óir is é Cairbre Nia Fear rí Laighean a lig trí thríocha céad de Laighnigh, (mar atá ó Loch an chúige go farraige), le cúige Uladh, i gcomaoin iníne Chonchubhair mhic Neasa a fháil ina bean dó, amhail a déarfaimid dá éis seo i gcorp na staire.

Cúig thríocha agus naoi bhfichid tríocha céad in Éirinn uile: deich mbaile agus daichead, cúig chéad agus cúig mhíle baile biataigh atá inti: sé chéad, agus sé mhíle, agus trí fichid míle seisreach fearainn inti, de réir seanroinnte na nGael. Tuig, a léitheoir, gur mó, faoi dhó nó faoi thrí, acra de thomhas na nGael, ná acra de roinnt Gall anois.

De shuíomh na hÉireann anseo.

Is é suíomh atá ar Éirinn; an Spáinn don leath thiar theas di, an Fhrainc don leath thoir theas di, an Bhreatain Mhór don leath thoir di, Albain don leith thoir thuaidh, agus an t-aigéan don leath thiar thuaidh, agus don leath thiar di. Agus ar chuma uibhe atá sí dealbhaithe, a bonn le hAlbain, soir ó thuaidh, a ceann leis an Spáinn, siar ó dheas; agus de réir Mhaginus, ag scríobh ar Ptolomeus, is ceithre chéim go leith den chrios grianda, dá ngairtear ‘Zodiacus,’ atá ina leithead; agus deir an fear céanna gur sé huaire déag agus trí cheathrú a bhíonn ar fad sa lá is faide sa bhliain sa leath is sia ó dheas d’Éirinn, agus ocht n-uaire déag sa lá is faide sa leath ó thuaidh. Fad na hÉireann ó Charn Uí Néid go Cloich an Stacáin, agus a trasna ón Inbhear mór go hIorras Domhnann.

Tuig, a léitheoir, nach trí dhearmad nach luaim anseo cuanta, ná cathracha, ná bailte móra Éireann; ach go dtugann Camden agus na croinicí nua seo a dtuarascáil síos go soiléir, agus nach é seo áit a gcurtha síos, ach i dtús gabháltais Gall, lenar ordaíodh iad.