Foras Feasa ar Éirinn

Ainliú Luiche | Taobh Le Taobh | Anótáil Inlíne

An seiseaḋ alt.

I. Do’n ċeud ġaḃáil do rinneaḋ ar Éirinn ann so.

Do réir droinge do na seanċaḋaiḃ táinig óglaoċ do ṁuinntir Nin mic Béil (d’ár ḃ’ainm Aḋna mac Beaṫa) d’ḟios na hÉireann i dtimċioll seaċt ḃfiċid bliaḋan d’éis dílinne, giḋeaḋ ní fada an cóṁnuiḋe do rinne innte. Luiḋ ar gcúl d’ḟaisnéis an oiléin ad-ċonnairc d’á ċoiḃneasaiḃ, agus páirt nó méid éigin d’ḟeur na hÉireann leis, aṁail léaġtar i san duain darab tosaċ, ‘Fuaras i Saltair Ċaisil,’ ⁊ c. [ag so mar adeir an duain]: —

Aḋna mac Beaṫa go gcéill,
Laoċ do ṁuinntir Nin mic Béil,
Táinig i n-Éirinn d’á fiss,
Gur ḃean fér i ḃFiḋ-inis:
Rug leis lán a ḋuirn d’á fér,
Téid for gcúl d’innisin sgél,
Is í sin gaḃáil ġlan ġrinn,
Is girre seal fuair Éirinn.

Giḋeaḋ, ní ṁeasaim go ndleaġair gaḃáil do ṫaḃairt ar eaċtra an ḟir seo, do ḃríġ naċ déarna sé cóṁnuiḋe innte: agus uime sin gurab í gaḃáil Ṗarṫolóin ceud ġaḃáil is córa d’aireaṁ uirre d’éis dílinne.

II. Do’n ċéid ṗríoṁ-ġaḃáil do rinneaḋ ar Éirinn d’éis dílinne, .i. gaḃáil Ṗarṫolóin ann so.

Do ḃí Éire, iomorro, fás trí ċéad bliaḋan d’éis dílinne, go dtáinig Parṫolón mac Sera mic Srú mic Easrú mic Fraimint mic Fáṫaċta mic Magóg mic Iafeṫ, d’á gaḃáil; do réir mar doġeiḃṫear i san duain darab tosaċ, ‘Áḋaṁ aṫair sruiṫ ár slóġ,’ ⁊ c. [aṁail asbeart an file]: —

Trí ċéad bliaḋan iar ndílinn,
Is sgél fíre mar ríṁim,
Ba fás Éire uile óġ,
Nó go dtáinig Parṫolón.

Measaim, d’á réir sin, gurab dá ḃliaḋain ar ḟiċid sul rugaḋ Abraham táinig Parṫolón i n-Éirinn, agus gurab eaḋ fá haois do’n doṁan d’á réir sin mu’n am so, míle, naoi gcéad, agus trí fiċid agus oċt mbliaḋna deug; aṁail adeir an rann so: —

A hoċt seaċtṁoġad céim glan,
Míle agus naoi gcéad bliaḋan,
Ó ré Áḋaiṁ ċuanna, ċain,
Go gein Abráim ár n-Aṫair.

Giḋeaḋ, ní fírinneaċ ceudfaiḋ na muinntire adeir gurab i gcionn dá ḃliaḋan ar ṁíle d’éis dílinne táinig Parṫolón i n-Éirinn, agus iad ag a adṁáil gurab i n-aimsir Abraham táinig innte, agus gurab é Abraham an t-oċtṁaḋ glún aṁáin ó Ṡem mac Noe; agus Sem féin d’áireaṁ. Óir ní cosṁail go gcaiṫfíḋe tuilleaḋ agus míle bliaḋan re linn seaċt nglún d’éis na dílinne: uime sin measaim gurab fírinniġe an ċeudfaiḋ ṫosaiġ ioná an ċeudfaiḋ ḋéiḋeanaċ, agus, d’á réir sin, is inṁeasta gurab i gcionn trí ċéad bliaḋan [d’éis na dílinne] táinig Parṫolón i n-Éirinn.

As an nGréig ṁeaḋonaiġ, .i. Migdonia, ro ġluais Parṫolón. Is é raon i n-ar’ ġaḃ, tré ṁuir dToirrian, do Ṡisilia, agus láiṁ ḋeas ris an Easpáin go ráinig Éire. Dá ṁí go leiṫ ḃí ar fairrge, gur ġaḃ cuan i n-Innḃear Sgéine i n-iarṫar Ṁúṁan, an ceaṫraṁaḋ lá deug i mís Mai. Is dó do ráiḋeaḋ an rann so; [aṁail adeir an file]: —

An ceaṫraṁaḋ dég for Ṁáirt,
Do ċuireadar a saor-ḃáirc
Isin ṗurt iaṫ-ġlan ngorm nglé,
I n-Innḃear sgiaṫ-Ġlan Sgéine.

Ag so an ḃuiḋean táinig le Parṫolón go hÉirinn, agus le n-a ṁnaoi, Dealgnaid a hainm: a dtriar mac, .i. Ruġruiḋe, Slánġa agus Laiġlinne, go n-a mnáiḃ, agus míle do ṡluaġ i maille riu, do réir Nennius, aṁail leaġtar i Saltair Ċaisil.

Is é ionad i n-ar’ áitiġ Parṫolón ar dtús i n-Éirinn, i n-Inis Saiṁér láiṁ re hÉirne. Is aire ro hainmniġeaḋ Inis Saiṁér di; measċú nó coiléan con ḃaoi ag Parṫolón d’ár ḃ’ainm Saiṁér; agus ro marḃasdair í tré eud re n-a ṁnaoi, do rinne míġníoṁ re n-a giolla féin Tóḋga; agus an tráṫ do ċoiriġ Parṫolón í, ní taiṫleaċas do rinne, aċt aduḃairt gur ċóra aiṫḃior na hainḃeirte sin do ḃeiṫ air féin ioná uirrese; agus ro ráiḋ na briaṫra so: — “A Ṗarṫolóin, ar sí, an saoilir gurab ḟéidir bean agus mil do ḃeiṫ i gcóṁġar d’á ċéile, leaṁnaċt agus leanḃ, biaḋ agus fial, feoil agus cat, arm nó oirnéis agus saor, nó fear agus bean i n-uaigneas, gan cumasg ar a ċéile ḋóiḃ”; agus ráiḋis an rann: —

Mil la mnaoi, leaṁnaċt la mac,
Biaḋ la fial, carna la cat,
Saor istiġ agus faoḃar,
Aon la haon is ró-ḃaoġal.

Iar gclos an ḟreagarṫa sin do Ṗarṫolón, meuduiġṫear a eud de, gur ḃuaileasdair an measċoin fa lár go ros marḃ í; gonaḋ uaiṫe ainmniġṫear an inis-se. Céid eud Éireann sin d’éis dílinne. Gonaḋ dó do ráiḋeaḋ an rann so: —

Buailis an rí coin na mná,
Dia ḃois — níor ḃo béd go mba;
Marḃ an cú fri séidbéd seang,
Ba hé sin céid éd Éireann.

An seaċtṁaḋ bliaḋain iar ngaḃáil Éireann do Ṗarṫolón, fuair an céid ḟear d’á ṁuinntir bás, .i. Feaḋa mac Tortan, ó ráiḋtear Maġ Feaḋa.

Is í cúis um a dtáinig Parṫolón i n-Éirinn, tré mar do ṁarḃ sé a aṫair agus a ṁáṫair, ag iarraiḋ riġe d’á ḃráṫair, go dtáinig ar teiṫeaḋ a ḟionġaile, go ráinig Éire, gonaḋ aire sin do ċuir Dia pláiġ ar a ṡlioċt lé’r marḃaḋ naoi míle re haoin-ṡeaċtṁain díoḃ i mBeinn Eadair.

Áirṁid cuid do na húġdaraiḃ gaḃáil eile ar Éirinn roiṁe Parṫolón, mar atá gaḃáil Ċíocail mic Nil mic Gairḃ mic Uġṁóir a Sliaḃ Uġṁóir, agus Lot Luaiṁneaċ a ṁáṫair. Dá ċéad bliaḋan dóiḃ ar iasgaċ agus ar eunlaiṫ go teaċt Ṗarṫolóin i n-Éirinn, gur fearaḋ caṫ Ṁaiġe hIoṫa eatorra; i n-ar’ ṫuit Cíocal, agus i n-ar’ díoṫuiġeaḋ Foṁóraiġ le Parṫolón. I n-Innḃear Doṁnann do ġaḃ Cíocal go n-a ṁuinntir cuan i n-Éirinn: sé longa a líon; caoga fear agus caoga ban líon gaċa loinge ḋíoḃ. Is dóiḃ ro ráiḋtear: —

Seaċtṁaḋ gaḃáil ro dus gaḃ
Airior Éireann na n-árd-ṁáġ,
Le Cíocal gcríonċosaċ gann
Uas ḟaiṫċiḃ Innḃir Doṁnann:
Trí ċéad fear líon an tslóiġ
Táinig a hiaṫaiḃ Uġṁóir,
Nó gur scaraḋ iad iar soin,
Ar n-a sleaċtaḋ re seaċtṁain.

Seaċt loċa do ḃrúċt i n-Éirinn i n-aimsir Ṗarṫolóin, eaḋon, Loċ Measg i gConnaċtaiḃ, tar Máiġ Leargna do ṁoiḋ: i gcionn trí mbliaḋan d’éis caṫa do ṫaḃairt do Ċíocal, do ḃrúċt Loċ Con fa ṫír, agus Máġ Cró ainm an ṁáiġe tar a dtáinig: Loċ Deiċeat i gcionn dá ḃliaḋan deug iar dteaċt do Ṗarṫolón i n-Éirinn. Bliaḋain iar sin fuair an ceaṫraṁaḋ taoiseaċ d’á ṁuinntir bás, .i. Slánġa, agus is ag Sliaḃ Slánġa do haḋnaiceaḋ é. I gcionn bliaḋna iar sin toṁaiḋm Loċa Laiġlinne i n-Ua mac Uais Breaġ, .i. Laiġlinne mac Ṗarṫolóin: agus an tan do ḃí a ḟeart ag a ṫógḃáil, do ṁoiḋ an loċ [fa ṫír; is de sin goirṫear Loċ Laiġlinne ḋi]. I gcionn bliaḋna iar sin, toṁaiḋm Loċa hEaċtra idir Sliaḃ Moḋairn agus Sliaḃ Fuaiḋ i n-Oirġiallaiḃ. Iar sin toṁaiḋm Loċa Ruḋruiġe i n-ar’ báiṫeaḋ é féin: ’san ḃliaḋain ċeudna toṁaiḋm Loċa Cuan.

Ní fuair Parṫolón ar a ċionn i n-Éirinn aċt trí loċa agus naoi n-aiḃne: anmanna na loċ, Loċ Luimniġ i nDeas-Ṁúṁain, Loċ Foirḋreaṁain ag Tráiġ Lí ag Sliaḃ Mis ’san Muṁain, agus Fionnloċ Ceara i n-Iorrus Doṁnan i gConnaċtaiḃ. Is dóiḃ ro ráiḋeaḋ an rann so [aṁail adeir an file]: —

Trí loċa aiḋḃle ammais,
Agus naoi n-aiḃne n-ioṁais;
Loċ Forḋreaṁain, Loċ Luimniġ,
Fionnloċ iar n-imliḃ Iorrais.

Ag so na haiḃne: — Buas, idir Ḋál n-Áruiḋe agus Dál Riada, eaḋon an Rúta; Rurṫaċ, .i. Aḃann Life, idir Uiḃ Néill agus Laiġniġ; Laoi, i Múṁain tré Ṁuscraiḋe go Corcaiġ; Sligeaċ; Saṁaoir; Muaiḋ i gConnaċtaiḃ re hUiḃ ḃFiaċraċ an tuaiscirt; Moġorn i dTír Eoġain; Fionn idir Ċinéal Eoġain agus Tír Ċonaill; agus Banna idir Lé agus Eille: aṁail adeirṫear i san duain darab tosaċ, ‘A ċaoṁa Ċláir Ċuinn ċaoiṁ-ḟinn’: —

Muaiḋ, Sligeaċ, Saṁaoir sloinne,
Buas buinne a blaḋaoiḃ beinde,
Moġorn, Fionn go ngné ngalla,
Banna idir Lé agus Elle.

Nó fós i san duain darab tosaċ, ‘Aḋaṁ aṫair sruiṫ ár slóġ’: ⁊ c. —

Laoi, Buas, Banna, Bearḃa ḃuan,
Saṁaoir, Sligeaċ, Moġorn, Muaiḋ,
Is Life i Laiġniḃ maille,
Ag sin iad na sean-aiḃne.

I gcionn ċeiṫre mbliaḋan iar dtoṁaiḋm Murṫola, fuair Parṫolón bás ar Ṡeanṁáiġ Ealta Eadair, agus is ann ro haḋnaiceaḋ é. Is uime gairṫear Seanṁáġ ḋe naċ fásaḋ coill riaṁ air; agus is uime gairṫear Máġ n-Ealta ḋe fós, gurab ann tigdís eunlaiṫ Éireann d’á ngrianġoraḋ. I gcionn trioċad bliaḋan iar dteaċt Ṗarṫolóin i n-Éirinn, do eug sé. Adeirid drong re seanċus gurab dá ṁíle agus sé ċéad agus oċt mbliaḋna fiċead aois doṁain an tan fuair Parṫolón bás; giḋeaḋ, is eaḋ ṁeasaim, do réir gaċ neiṫ d’á ndúḃramar roṁainn, gurab sé bliaḋna agus ceiṫre fiċid ar naoi gcéad ar ṁíle ó ṫús doṁain go bás Ṗarṫolóin. Adeirid drong eile gurab fiċe bliaḋan agus cúig ċéad ó ḃás Ṗarṫolóin go táṁ a ṁuinntire; giḋeaḋ, atá ceudfaiḋ ċoitċeann na seanċaḋ ’na aġaiḋ sin, mar a n-abraid naċ raiḃe ’na fásaċ aċt deiċ mbliaḋna fiċead ḃaoi ó ḃás muinntire Ṗarṫolóin go teaċt Neiṁeaḋ innte; aṁail adeir an [file ’san] rann so: —

Ré trioċad bliaḋan beaċta,
Ba fás fri fianaiḃ feaċta,
Iar n-eug a sluaiġ fri seaċtṁain
’Na n-ealtaiḃ ar Maiġ n-Ealta.

Tig Cormac naoṁṫa mac Cuileannáin leis an níḋ gceudna i Saltair Ċaisil, mar a n-abair gurab trí ċéad bliaḋan ḃaoi ó ṫeaċt Ṗarṫolóin i n-Éirinn go táṁ a ṁuinntire. Tig an file Eoċaiḋ Ua Floinn leis, mar an gceudna, do réir an rainn seo: —

Trí céad bliaḋan, cia ad féisiḋ,
Ós déisiḃ diaṁra duasaiġ,
Do’n ġasraiḋ ġléiḃinn gnásaiġ
For Éirinn ḟásaiġ, uasail.

As gaċ níḋ ḋíoḃ so, ní hinċreidte an drong adeir go raiḃe tuilleaḋ agus cúig ċéad bliaḋa nó ḃás Ṗarṫolóin go táṁ a ṁuinntire; agus ní hinṁeasta go mbiaḋ Éire ar áitiuġaḋ an coṁḟad sin, agus gan do ḋaoiniḃ innte aċt cúig ṁíle fear agus ceiṫre ṁíle ban.

III. Ag so an roinn do rónsad ceiṫre mic Ṗarṫolóin ar Éirinn; agus is í ceud-roinn Éireann í.

Er, Orba, Fearón, agus Feargna, a n-anmanna; agus ḃádar ceaṫrar a gcoṁanmann so ag macaiḃ Ṁíleaḋ, aṁail ċuirfeam síos i n-a ngaḃáltas féin.

Ó Aileaċ Néid ṫuaiḋ go hÁṫcliaṫ Laiġean, cuid Eir.

Ó’n Áṫcliaṫ ceudna go hOiléan Árda Neiṁeaḋ, d’á ngoirṫear Oiléan Mór an Barraiġ indiu, cuid Orba.

Ó’n Oiléan Mór go Meaḋraiḋe ag Gailliṁ, roinn Ḟearóin.

Ó Áṫcliaṫ Meaḋraiḋe go hAileaċ Néid, cuid Ḟeargna: — aṁail adeir Eoċaiḋ Ua Floinn ’sna rannaiḃ seo; agus fá hé árd-ollaṁ Éireann re filiḋeaċt é i n-a aimsir: —

Ceaṫrar mac ba gríoḃḋa glór,
Do ṗríoṁ-ċlainn ag Parṫolón;
Do ġaḃ le’ ċéile fa ṡeol
Treaḃa Éireann gan aiṫċeoḋ.
Níor ṡoirḃ do’n ríoġraiḋ a roinn,
Inis Éireann ’na haon-ċoill,
Cnuas gar i ngaċ lios re a linn;
Fuair gaċ fear fios a ċuiḃrinn.
Er a sinnsear ba saor sóḋ,
Suairc a ċuid, cian gan claoċlóḋ;
Ó Aileaċ Néid, iaṫ gan feall,
Go hÁṫcliaṫ Laiġean láin-teann.
Ó Áṫcliaṫ Laiġean, léim lir,
Go hOiléan Árda Neiṁeaḋ,
Gan doġra, níor ṫais a ṫreoir,
Cuid Orba, d’iaṫ a ċineoil.
Ó’n áṫ a ḃfuair Neiṁeaḋ níoṫ
Go Meaḋraiḋe na móir-ċríoċ,
Fáṫ deaġ-ṡóiḋ gan aga ann,
Cuid Fearóin, fada an fearann.
Ó Ṁeaḋraiḋe, fada fós,
Go hAileaċ Néid go ndeaġ-nós;
Tórainn da leanam ’s gaċ eing,
Fuair Feargna, fearann fairseing.
I n-Éirinn féin, ní fáṫ fill,
Rugaḋ na tréinḟir tuirḃim,
Dream saor, fá bunata bláḋ,
Ba caoṁ curata an ceaṫrar.

IV. Do Ṁuinntir Ṗarṫolóin ann so.

Ag so anmanna na dtreaḃṫaċ do ḃí aige, eaḋon, Tóṫaċt, Trén, Ioṁas, Aiċeaċḃél, Cúl, Dorċa, agus Daṁ. Anmanna na gceiṫre ndaṁ do ḃí aca, .i., Liag, Leagṁaġ, Iomaire, agus Eitriġe. Beoir ainm an ḟir tug foiġḋe nó aoiḋeaċt uaiḋ ar dtús i n-Éirinn. Breaġa, mac Seanḃoṫa, do rinne coṁrac aoinḟir ar dtús i n-Éirinn. Samaliliaṫ do rinne an ceud ól corma innte. Fios, Eolas, agus Foċṁorc a ṫriar druaḋ. Maċa, Mearan, agus Muicneaċán a trí tréinḟir. Bioḃal agus Beaḃal a ḋá ċeannaiḋe. Ḃádar deiċ n-inġeana agus deiċ gcleaṁnaiḋe ag Parṫolón.

An séú halt.

I. Den chéad ghabháil a rinneadh ar Éirinn anseo.

De réir droinge de na seanchaithe tháinig óglach de mhuintir Nin mhic Bhéil (darbh ainm Adhna mac Beatha) d’fhios na hÉireann i dtimpeall seacht bhfichid bliain d’éis díleann, cé ea ní fada an cónaí a rinne inti. Luigh ar gcúl d’fhaisnéis an oileáin a chonaic dá choibhneasa, agus páirt nó méid éigin d’fhéar na hÉireann leis, amhail a léitear sa duan dar tosach, ‘Fuair mé in Saltair Chaisil,’ ⁊ c. [ag seo mar a deir an duan]: —

Adhna mac Beatha go gcéill,
Laoch de mhuintir Nin mhic Bhéil,
Tháinig in Éirinn dá fios,
Gur bhain féar i bhFiodhinis:
Rug leis lán a dhoirn dá féar,
Téann sé ar gcúl d’insint scéil,
Is í sin gabháil ghlan ghrinn,
Is giorra seal a fuair Éirinn.

Cé ea, ní mheasaim go ndlitear gabháil a thabhairt ar eachtra an fhir seo, de bhrí nach dearna sé cónaí inti: agus uime sin gurb í gabháil Pharthaláin céad ghabháil is córa d’aireamh uirthi tar éis díleann.

II. Den chéad phríomhghabháil a rinneadh ar Éirinn tar éis díleann, .i. gabháil Pharthaláin anseo.

Bhí Éire, iomorra, fás trí chéad bliain tar éis díleann, gur tháinig Parthalán mac Sera mhic Shrú mhic Easrú mhic Fhraimint mhic Fháthachta mhic Mhágóg mhic Iáfat, á gabháil; de réir mar a fhaightear sa duan dar tosach, ‘Ádhamh athair sraith ár slua,’ ⁊ c. [amhail asbeart an file]: —

Trí chéad bliain iar ndíle,
Is scéal fíre mar a ríomhaim,
Ba fás Éire uile ógh,
Nó gur tháinig Parthalán.

Measaim, dá réir sin, gur dhá bhliain ar fhichid sula rugadh Abraham a tháinig Parthalán in Éirinn, agus gurbh ea ab aois don domhan dá réir sin um an am seo, míle, naoi gcéad, agus trí fichid agus ocht mbliana déag; amhail a deir an rann seo: —

A hocht seachtó céim ghlan,
Míle agus naoi gcéad bliain,
Ó ré Ádhaimh chuanna, chain,
Go gin Abrahám ár nAthair.

Cé ea, ní fírinneach céadfa na muintire a deir gur i gceann dhá bhliain ar mhíle tar éis díleann a tháinig Parthalán in Éirinn, agus iad á admháil gur in aimsir Abrahám a tháinig inti, agus gurbh é Abrahám an t-ochtú glúin amháin ó Shem mac Naoi; agus Sem féin d’áireamh. Óir ní cosúil go gcaithfí tuilleadh agus míle bliain le linn seacht nglún tar éis na díleann: uime sin measaim gur fírinní an chéadfa thosaigh ná an chéadfa dhéanach, agus, dá réir sin, is inmheasta gur i gceann trí chéad bliain [tar éis na díleann] a tháinig Parthalán in Éirinn.

As an nGréig mheánach, .i. Migdonia, a ghluais Parthalán. Is é raon inar ghabh, trí mhuir Thoirian, do Shisilia, agus lámh dheas leis an Spáinn gur ráinigh Éire. Dhá mhí go leith bhí ar farraige, gur ghabh cuan in Inbhear Scéine in iarthar Mumhan, an ceathrú lá déag i mí Mai. Is dó a dúradh an rann seo; [amhail a deir an file]: —

An ceathrú déag ar Mháirt,
Chuireadar a saorbháirc
Sa phort iathghlan gorm glé,
In Inbhear sciath-Ghlan Scéine.

Ag seo an bhuíon a tháinig le Parthalán go hÉirinn, agus lena bhean, Dealgnaid a hainm: a dtriúr mac, .i. Rúraí, Slángha agus Laighlinne, gona mná, agus míle de shlua maille leo, de réir Nennius, amhail a léitear in Saltair Chaisil.

Is é ionad inar áitigh Parthalán ar dtús in Éirinn, in Inis Saimhéar láimh le hÉirne. Is aire a ainmníodh Inis Saimhéar di; measchú nó coiléan con a bhí ag Parthalán darbh ainm Saimhéar; agus a mharaigh sé í trí éad lena bhean, rinne míghníomh lena giolla féin Tóga; agus an tráth a choirigh Parthalán í, ní taithleachas a rinne, ach a dúirt gur chóra aifirt an ainbhirt sin a bheith air féin ná uirthise; agus dúirt na briathra seo: — “A Pharthaláin, ar sí, an síleann tú gurbh fhéidir bean agus mil a bheith i gcóngar dá chéile, leamhnacht agus leanbh, bia agus fial, feoil agus cat, arm nó uirlis agus saor, nó fear agus bean in uaigneas, gan cumasc ar a chéile dóibh”; agus dúirt an rann: —

Mil le bean, leamhnacht le mac,
Bia le fial, carna le cat,
Saor isteach agus faobhar,
Aon le haon is róbhaol.

Iar gclos an fhreagartha sin do Pharthalán, méadaítear a éad de, gur bhuail sé an measchú faoi lár go raibh marbh í; gonadh uaithi a ainmnítear an inis-se. An chéad éad Éireann sin tar éis díleann. Gonadh dó a dúradh an rann seo: —

Bhuail an rí cú na mná,
Lena bhos — níor bhó béd go mba;
Marbh an cú le séidbéd seang,
Ba é sin an chéad éad Éireann.

An seachtú bliain iar ngabháil Éireann do Pharthalán, fuair an chéad fhear dá mhuintir bás, .i. Feá mac Thortan, ó deirtear Magh Feá.

Is í cúis um ar tháinig Parthalán in Éirinn, trí mar a mharaigh sé a athair agus a mháthair, ag iarraidh rí dá bhráthair, gur tháinig ar teitheadh a fhionaíola, gur ráinigh Éire, gonadh aire sin a chuir Dia plá ar a shliocht lenar maraíodh naoi míle le haon seachtain díobh i mBinn Éadair.

Áiríonn cuid de na húdair gabháil eile ar Éirinn roimh Parthalán, mar atá gabháil Chíocail mhic Nil mhic Ghairbh mhic Úmhóir a Sliabh Úmhóir, agus Lot Luaineach a mháthair. Dhá chéad bliain dóibh ar iascach agus ar éanlaith go teacht Pharthaláin in Éirinn, gur fearadh cath Mhaighe hIotha eatarthu; inar thit Cíocal, agus inar díothaíodh Fomhóraigh le Parthalán. In Inbhear Domhnann a ghabh Cíocal gona mhuintir cuan in Éirinn: sé long a líon; caoga fear agus caoga ban líon gach loinge díobh. Is dóibh a deirtear: —

Seachtú gabháil a ghabh
Airior Éireann na n-ardmhá,
Le Cíocal gcríonchosach gann
Os faichí Inbhir Domhnann:
Trí chéad fear líon an tslua
Tháinig a hiatha Úmhóir,
Nó gur scaradh iad iar sin,
Arna sleachtadh le seachtain.

Seacht loch a bhrúcht in Éirinn in aimsir Pharthaláin, eadhon, Loch Measc i gConnachta, thar Má Leargna a mhaidhm: i gceann trí bliana tar éis catha a thabhairt do Chíocal, a bhrúcht Loch Con faoi thír, agus Má Cró ainm na má thar ar tháinig: Loch Deicheat i gceann dhá bhliain déag iar dteacht do Pharthalán in Éirinn. Bliain iar sin fuair an ceathrú taoiseach dá mhuintir bás, .i. Slángha, agus is ag Sliabh Slángha a adhlacadh é. I gceann bliana iar sin tomhaidhm Locha Laighlinne in Ua mhac Uais Bhreá, .i. Laighlinne mac Pharthaláin: agus an tan a bhí a fheart á thógáil, mhaidhm an loch [faoi thír; is de sin a ghairtear Loch Laighlinne di]. I gceann bliana iar sin, tomhaidhm Locha Eachtra idir Sliabh Modhairn agus Sliabh Fuaid in Oirialla. Iar sin tomhaidhm Locha Rúraí inar bádh é féin: sa bhliain chéanna tomhaidhm Locha Cuan.

Ní bhfuair Parthalán ar a cheann in Éirinn ach trí loch agus naoi n-abhainn: ainmneacha na lochanna, Loch Luimnigh i nDeasmhumhain, Loch Foirdhreamhain ag Trá Lí ag Sliabh Mis sa Mumhain, agus Fionnloch Ceara in Iorras Domhnann i gConnachta. Is dóibh a dúradh an rann seo [amhail a deir an file]: —

Trí loch áibhéile amais,
Agus naoi n-abhainn iomhais;
Loch Fordhreamhain, Loch Luimnigh,
Fionnloch iar n-imill Iorrais.

Ag seo na haibhne: — Buas, idir Dál nÁraí agus Dál Riada, eadhon an Rúta; Rurthach, .i. Abhainn Life, idir Uíbh Néill agus Laighnigh; Laoi, i Mumhain trí Mhúscraí go Corcaigh; Sligeach; Samhaoir; Muaidh i gConnachta le hUíbh bhFiachrach an tuaiscirt; Moghorn i dTír Eoghain; Fionn idir Cineál Eoghain agus Tír Chonaill; agus Banna idir Lí agus Eille: amhail a deirtear sa duan dar tosach, ‘A chaomha Chláir Choinn chaomhfhinn’: —

Muaidh, Sligeach, Samhaoir sloinne,
Buas buinne a bladhaoibh binne,
Moghorn, Fionn go ngné ngalla,
Banna idir Lí agus Eille.

Nó fós sa duan dar tosach, ‘Ádhamh athair sraith ár slua’: ⁊ c. —

Laoi, Buas, Banna, Bearú bhuan,
Samhaoir, Sligeach, Moghorn, Muaidh,
Is Life i Laighin maille,
Ag sin iad na seanaibhne.

I gceann ceithre bliana iar dtomhaidhm Mhurthola, fuair Parthalán bás ar Sheanmhá Ealta Éadair, agus is ann a adhlacadh é. Is uime a ghairtear Seanmhá de nach bhfásadh coill riamh air; agus is uime a ghairtear Má nEalta de fós, gur ann thagaidís éanlaith Éireann dá ngrianghoradh. I gceann tríocha bliain iar dteacht Pharthaláin in Éirinn, d’éag sé. Deir drong le seanchas gur dhá mhíle agus sé chéad agus ocht mbliana fichead aois domhain an tan a fuair Parthalán bás; cé ea, is ea a mheasaim, de réir gach ní dá ndúramar romhainn, gur sé bliana agus ceithre fichid ar naoi gcéad ar mhíle ó thús domhain go bás Pharthaláin. Deir drong eile gur fiche bliain agus cúig chéad ó bhás Pharthaláin go támh a mhuintire; cé ea, atá céadfa choiteann na seanchaithe ina aghaidh sin, mar a ndeir siad nach raibh ina fásach ach deich mbliana fichead bhí ó bhás mhuintir Pharthaláin go teacht Neimhidh inti; amhail a deir an [file sa] rann seo: —

Ré tríochad bliain beachta,
Ba fhás le fianna feachta,
Iar n-éag a slua le seachtain
Ina n-ealtaí ar Mhaigh nEalta.

Tagann Cormac naofa mac Cuileannáin leis an ní céanna i Saltair Chaisil, mar a n-abair gur trí chéad bliain a bhí ó theacht Pharthaláin in Éirinn go támh a mhuintire. Tagann an file Eochaidh Ó Floinn leis, mar an gcéanna, de réir an rainn seo: —

Trí chéad bliain, cé ad féisidh,
Os déisibh diamhra duaiseach,
Don ghasra ghléibhinn gnásaigh
Ar Éirinn fhásaigh, uasail.

As gach ní díobh seo, ní inchreidte an drong a deir go raibh tuilleadh agus cúig chéad bliain ó bhás Pharthaláin go támh a mhuintire; agus ní inmheasta go mbeadh Éire ar áitiú an comhfhad sin, agus gan de dhaoine inti ach cúig mhíle fear agus ceithre mhíle ban.

III. Ag seo an roinnt a rinne ceithre mic Pharthaláin ar Éirinn; agus is í chéad roinnt Éireann í.

Er, Orba, Fearón, agus Feargna, a n-ainmneacha; agus bhíodar ceathrar a gcomhainmneacha seo ag mic Mhíle, amhail a chuirfimid síos ina ngabháltas féin.

Ó Aileach Néid thuaidh go hÁth Cliath Laighean, cuid Eir.

Ón Áth Cliath céanna go hOileán Arda Neimhidh, dá ngairtear Oileán Mór an Bharraigh inniu, cuid Orba.

Ón Oileán Mór go Meáraí ag Gaillimh, roinn Fhearóin.

Ó Áth Cliath Mheáraí go hAileach Néid, cuid Fheargna: — amhail a deir Eochaidh Ó Floinn sna ranna seo; agus ba é ardollamh Éireann le filíocht é ina aimsir: —

Ceathrar mac ba ghríofa glór,
Do phríomhchlann ag Parthalán;
Ghabh lena chéile faoi sheol
Treibheanna Éireann gan agó.
Níor shoirbh don ríora a roinn,
Inis Éireann ina haon choill,
Cnuasach gar i ngach lios lena linn;
Fuair gach fear fios a chuibhrinn.
Er a sinsear ba shaor só,
Suairc a chuid, cian gan claochlú;
Ó Aileach Néid, iath gan feall,
Go hÁth Cliath Laighean lánteann.
Ó Áth Cliath Laighean, léim lir,
Go hOileán Arda Neimhidh,
Gan doghra, níor thaise a threoir,
Cuid Orba, d’iath a chineáil.
Ón áth a bhfuair Neimheadh níth
Go Meáraí na mórchríche,
Fáth dea-shó gan aga ann,
Cuid Fearóin, fada an fearann.
Ó Mheáraí, fada fós,
Go hAileach Néid go dea-nós;
Teorainn dá leanam is gach eang,
Fuair Feargna, fearann fairsing.
In Éirinn féin, ní fáth fill,
Rugadh na tréanfhir tuirbhim,
Dream saor, faoi bunata bladh,
Ba chaomh churata an ceathrar.

IV. De Mhuintir Pharthaláin anseo.

Ag seo ainmneacha na dtreabhdóirí bhí aige, eadhon, Tóthacht, Tréan, Iomhas, Aicheachbhéal, Cúl, Dorcha, agus Damh. Ainmneacha na gceithre dhamh a bhí acu, .i., Liag, Leagmhagh, Iomaire, agus Eitrí. Beoir ainm an fhir a thug foighe nó aíocht uaidh ar dtús in Éirinn. Breagha, mac Seanbhotha, rinne comhrac aonair ar dtús in Éirinn. Samaliliath a rinne an chéad ól coirme inti. Fios, Eolas, agus Fochmharc a thriúr draoi. Macha, Mearan, agus Muicneachán a thrí tréanfhir. Biobhal agus Beabhal a dhá cheannaí. Bhíodar deich n-iníon agus deich gcleamhnaí ag Parthalán.