Foras Feasa ar Éirinn

Ainliú Luiche | Taobh Le Taobh | Anótáil Inlíne

III.

Cuirfeam síos ann so beagán do ḃreugaiḃ na Nua-Ġall do scríoḃ ar Éirinn ar lorg Ċambrens; agus doġéan tosaċ ar ḃreugnuġaḋ Ċambrens féin, mar a n-abair go raiḃe cíosċáin ag an ríġ Artúr ar Éirinn, agus gurab é am fa’r ċeangail an cíos orra i gCaṫair Leon, an tan fá haois do’n Tiġearna cúig céad agus naoiḋeug, mar ċuireas Campion ’na ċroinic i san dara caibidil do’n dara leaḃar, mar a n-abair gurab é Giolla Már fá rí Éireann an tan soin. Giḋeaḋ tar ċeann go luaiḋeann Policronicon agus Monomotensis agus drong eile do Nua-Ġallaiḃ an Giolla Már so do ḃeiṫ ’na ríġ Éireann a ṡlán fa aon d’á lorgairiḋiḃ go ḃfuil laoiḋ nó litir a seanċus Éireann i n-a ḃfuil luaḋ nó iomráḋ ar Ġiolla Már do ḃeiṫ ’na ríġ Éireann riaṁ: aċt munab do Ṁuirċeartaċ mór mac Earca fá rí Éireann agus fá fear coṁaimsire do ríġ Artúr ġairmid é; agus níor ḃ’ḟéidir Muirċeartaċ do ḃeiṫ fa ċíosċáin ag an ríġ Artúr, do ḃríġ go raiḃe sé féin treun i n-Éirinn agus i n-Albain, agus gurab é do ċuir a ṡeisear dearḃráṫar i n-Albain, agus gur fear ḋíoḃ fá céid-rí do Ċineaḋ Scoit ar Albain, mar atá Fearġus Mór mac Earca, agus fós gurab le Scotaiḃ agus le Pictiḃ do ṫuit Rí Artúr féin. An Fearġus so aduḃart do b’é céid-rí Alban do Scotaiḃ é: óir tar ċeann go n-áirṁeann Hector Boetius i stáir na hAlban naoi ríoġa ḋeug agus fiċe do ḃeiṫ ar Albain roiṁe an ḃFearġus so, maiseaḋ ní raiḃe aoin-rí de Ċineaḋ Scoit do réir an tseanċusa ar Albain roiṁe: agus mar a n-abair gurab é Fearġus mac Fearċair rí Éireann fá céid rí do Ċineaḋ Scoit ar Albain, ní fíor dó sin, óir ní raiḃe aoin-rí ar Éirinn riaṁ d’ár ḃ’ainm Fearċar, agus mar sin ní raiḃe Fearġus mac Fearċair ’na ríġ Alban, aṁail adeir Hector Boetius: agus má do ḃí gur ṫoil le Muirċeartaċ mór a ḋearḃráṫair Fearġus mac Earca do ḃeiṫ ’na ríġ Alban, maiseaḋ, is é ainm gairṫear do Ṁuirċeartaċ féin i n-annálaiḃ Éireann, “Rex Scotorum,” d’á ċur i gcéill go raiḃe árdċor aige ar na Scotaiḃ i n-Éirinn agus i n-Albain; agus ní hinṁeasta an tí do ḃí i sna cuṁaċtaiḃ seo do ḃeiṫ fa ċíosċáin ag an ríġ Artúr. Agus fós adeir Spíd ’na ċroinic naċ cíosċáin do ḃí ag an ríġ Artúr ar ríġ Éireann, aċt coṁar cáirdeasa cogaiḋ, ionnus cibé haca ar a mbiaḋ leaṫtrom náṁad, go raiḃe d’ḟiaċaiḃ ar an dara fear congnaṁ sluaġ do ṫaḃairt do’n tí díoḃ ar a mbiaḋ leaṫtrom: agus is é ainm ġaireas Spíd do’n ċongnaṁ so “dliġeaḋ cáirdeasa cogaiḋ,” aṁail atá idir rí na Spáinne agus an t-Impir: óir cuiriḋ gaċ aon díoḃ congnaṁ re linn a riaċtanais gus an tí eile, agus ní hiontuigṫe as sin go ḃfuil cíosċáin ag ríġ na Spáinne ar an Impir, nó ag an Impir ar ríġ na Spáinne. Mar an gceudna, má ṫarla coṁmbáiḋ cogaiḋ idir an rí Artúr agus Muirċeartaċ mac Earca rí Éireann ionnus go gcleaċtaoi leó a ċéile d’ḟortaċt re linn leaṫtroim do ḃeiṫ ar ċeaċtar díoḃ, ní hiontuigṫe as sin cíosċáin do ḃeiṫ ag ceaċtar díoḃ ar a ċéile. Is móide is iontuigṫe fírinne an neiṫ seo an níḋ adeir Nubrigiensis i san seiseaḋ caibidil fiċead do’n dara leaḃar d’á stáir, mar a laḃrann ar Éirinn: — “níor luiḋ Éire riaṁ fa ċuṁaċtaiḃ coigcríċe.” Tig fós Cambrens féin leis an níḋ seo, i san seiseaḋ caibidil fiċead, mar a n-abair: — “do ḃí Éire saor ó ṫús ó iomruagaḋ an uile ċiniḋ coigcríċe.” As na briaṫraiḃ seo is follus naċ raiḃe árdċor ag Artúr, nó ag árdḟlaiṫ eile coigcríċe ó ṫús riaṁ ar Éirinn go gaḃáltas Gall: agus fós ní hinṁeasta go raiḃe cor ag Breatainiḃ ar Éirinn, mar naċ fuaradar Róṁánaiġ ionnta féin láṁ do ċur innte, agus ní heaḋ aṁáin gan cor do ḃeiṫ ag Róṁánċaiḃ nó ag eaċtrannaiḃ eile uirre, aċt is í Éire fá cúl dídin do na críoċaiḃ eile re n-a gcaoṁnaḋ ar ḟoirneart [na] Róṁánaċ agus eaċtrann [eile].

Ag so mar ṫig Camden leis so ’san leaḃar d’á ngairṫear “Britannia Camdeni,” mar a n-abair; — “Ar mbeiṫ do Róṁánċaiḃ ag foir-leaṫnuġaḋ a ḃflaiṫis, tangadar gan aṁras an iomad ó’n Spáinn, ó’n ḃFrainc, agus ó’n mBreatain annso (ag laḃairt ar Éirinn), do réiḋeaċaḋ a muineul féin ó ċuing ró-urċóidiġ na Róṁánaċ.” As so is iontuigṫe naċ eaḋ aṁáin gan Róṁánaiġ do ṫeaċt i n-Éirinn, aċt fós gurab innte do cuṁduiġṫí luċt na gcríoċ eile ó Róṁánċaiḃ. Ag so fós mar adeir an Camden ceudna, ag breugnuġaḋ na droinge adeir, do réir baraṁla, go raiḃe cor ag Róṁánċaiḃ ar Éirinn: — “Is ar éigin do ċreidfinn i’m intinn go raiḃe Éire riaṁ fa ċuṁaċt na Róṁánaċ.”

Adeir Cambrens i san naoṁaḋ caibidil, go dtugdaois na fir i n-Éirinn na mná do ḃíoḋ pósta ag a ndearḃráiṫriḃ i ndiaiḋ báis na ndearḃráiṫreaḋ soin: agus adeir naċ díoltaoi an deaċṁaiḋ i n-Éirinn, agus naċ bíoḋ cion ar ṗósaḋ innte, go teaċt an ċáirdionáil Iohannes Papiron; giḋeaḋ, ní fíor ḋó so, aṁail ċruṫóċam i gcorp na stáire, agus mar ḃus follus as an díonḃrollaċ so féin go grod i n-ár ndiaiḋ. Adeir i san seaċtṁaḋ caibidil, mar a dtráċtann ar iongantaiḃ na h-Éireann, go ḃfuil tobar ’san Múṁain, doġní duine liaṫ do láṫair an tan ḟoilceas a ḟolt nó a ḟionnfaḋ as, agus, mar an gceudna, go ḃfuil tobar i n-Ultaiḃ doġní toirmeasg na léiṫe. Giḋeaḋ, ní ḟuilid saṁail na dtobar so i n-Éirinn anois, agus ní ṡaoilim go raiḃe i n-aimsir Ċambrens, aċt na hiongantais seo do ċur síos mar ḋaṫuġaḋ ar a ḃreugaiḃ.

Adeir Cambrens i san dara caibidil fiċead, an tan ḃíd daoine uaisle i n-Éirinn ag taḃairt daingin d’á ċéile, do láṫair easpoig, go bpógaid an tráṫ soin taise naoiṁ, agus go n-íḃid fuil a ċéile, agus ann sin go mbíd ullaṁ re déanaṁ feille ar a ċéile. Mo ḟreagraḋ air ann so, naċ fuil laoiḋ ná litir, seanċuis náid sein-scríḃne iris náid annálaiġ ag teaċt leis ar an mbréig seo: agus fós is follus go raiḃe d’ḟiaċaiḃ ar na seanċaḋaiḃ gan a ṡaṁail seo do ḋroċ-nós do ċeilt, agus fós a ċur i gcairt i bpéin a n-ollaṁantaċta do ċaill, dá mbíoḋ sé ar gnáṫuġaḋ i n-Éirinn. Uime sin is follus gur breug do rinne Cambrens ann so. Adeir Cambrens, i san deaċṁaḋ caibidil, gurab cineaḋ neiṁḟial Gaeḋil; ag so mar adeir: — “Cineaḋ, iomorro, neiṁḟial an cineaḋ so,” (ar sé). Giḋeaḋ, ní beag liom Stanihurst i n-a stáir ag freagraḋ ḋó i san níḋ seo, ag laḃairt ar eineaċ na n-Éireannaċ; ag so mar adeir: — “Go deiṁin (ar sé), is daoine róiḟiala iad, agus ní ḟuil céim is mó i n-a b’ḟéidir leat a mbuiḋeaċas do ṫuilleaṁ ioná d’aiṫiḋe do ḋéanaṁ dod’ ḋeoin agus dod’ ṫoil d’á dtiġṫiḃ.” As so is iontuigṫe gurab daoine fiala fír-einiġ fa ḃiaḋ iad, gan cead do Ċambrens. Adeir Cambrens mar a scríoḃann ar Éirinn, gurab í bean ríġ Míḋe do ċuaiḋ ar eulóḋ le Diarmuid na nGall; giḋeaḋ ní fíor ḋó sin, aċt fá hí bean Ṫiġearnáin Uí-Ruairc rí Breiṫfne í, agus fá hí inġean Ṁurċaḋa mic Ḟloinn mic Ṁaoilseaċlainn rí Míḋe í, agus Dearḃḟorgaill fá hainm di. Adeir fós gurab a Sliaḃ Bláḋma ḟásas Siuir agus Feoir agus Bearḃa, giḋeaḋ ní fíor ḋó sin; óir is follus gurab a heudan Ṡléiḃe Bláḋma do’n leiṫ ṫoir ḟásas an Ḃearḃa, agus gurab a heudan Ṡléiḃe Aildiuin ris a ráiḋtear Sliaḃ an ḃearnáin i n-Uiḃ-Cairin ḟásas Siuir agus Feoir.

Adeir arís i san gcúigeaḋ caibidil fiċead do’n leaḃar tuarasgḃála tug ar Éirinn, gurab aṁlaiḋ doġníṫí rí Ċinéil gConaill, eaḋon Ó Doṁnaill, cruinniuġaḋ do ċur ar luċt a ṫíre ar ċnoc árd i n-a ḋúṫaiġ, láir ḃán do ṁarḃaḋ, a cur d’á bruiṫ i gcoire ṁór ar lár an ṁaċaire, agus iar n-a bruiṫ, a ḃeiṫ ag ól a hanḃruiṫ aṁail ġaḋar nó ċoin le n-a ḃeul, agus ḃeiṫ ag iṫe na feola as a láṁaiḃ gan sgín gan arm d’á gearraḋ aige, agus go roinneaḋ an ċuid eile do’n ḟeoil ar an gcoṁḋáil, agus go ḃfoṫruigeaḋ é féin as an anḃruiṫ. Is follus gur breugaċ an níḋ seo adeir Cambrens, do réir seanċusa na hÉireann; óir is aṁlaiḋ ḟoillsiġeas gurab aṁlaiḋ do gairṫí Ua Doṁnaill, i maille re suiḋe ḋó i measg uasal agus oireaċta a ċríċe féin, agus taoiseaċ d’uaisliḃ a ċríċe féin do ṡeasaṁ i n-a ḟiaḋnaise, go slait ndíriġ mbáin i n-a láiṁ, agus an tan do ḋáileaḋ do ríġ Ċinéil gConaill í, is eaḋ adeireaḋ ris, ceannas a ċríċe féin do ġaḃáil, ceart agus coṁṫrom do ċongḃáil idir gaċ dá roinn d’á ḋúṫaiġ; agus gurab uime do horduiġeaḋ an tslat do ḃeiṫ díreaċ bán, d’á ċur i gcuiṁne ḋó, gurab eaḋ do ḋliġfeaḋ ḃeiṫ díreaċ i n-a ḃreiṫeaṁnas, agus glan ionnraic i n-a ġníoṁaiḃ. Is iongnaḋ liom Cambrens do luaḋ na bréige seo, agus measaim gurab le meaḃail do ċuir síos i n-a ċroinic í. Óir is follus gur ḋaoine cráiḃṫeaċa caondúṫraċtaċa iad ó aimsir go haimsir, agus gur ṫréigeadar mórán díoḃ an saoġal, agus gur ċríoċnuiġsead a mbeaṫaiḋ go raṫṁar riaġalta, agus fós go dtáinig iomad do naoṁaiḃ díoḃ, mar atá Columcille, Baoiṫín, agus Aḋamnán, agus móran eile [do naoṁaiḃ naċ luaiḋfeam ann so]. Ní hinċreidṫe fós go dtiuḃradaois uaisle Éireann fulang do ríġ Ċinéil gConaill an nós barbarḋa úd luaiḋeas Cambrens do ḃeiṫ ar aiṫiḋe aige; agus an Creideaṁ Catoileaca ar marṫain aca, ó aimsir Ṗádraig go gaḃáltas Gall: agus d’á réir sin, measaim gurab breug ṁeaḃlaċ gan barántas do rinne Cambrensis ann so.

III.

Cuirfimid síos anseo beagán de bhréaga na Nua-Ghall a scríobh ar Éirinn ar lorg Chambrens; agus déanfaidh mé tosach ar bhréagnú Chambrens féin, mar a n-abair go raibh cíoscháin ag an rí Artúr ar Éirinn, agus gurbh é am faoinar cheangail an cíos orthu i gCathair Leon, an tan ab aois don Tiarna cúig chéad agus naoi déag, mar a chuireann Campion ina chroinic sa dara caibidil den dara leabhar, mar a n-abair gurbh é Giolla Mór ba rí Éireann an tan sin. Cé ea thar ceann go luann Policronicon agus Monomotensis agus drong eile do Nua-Ghaill an Giolla Mór seo a bheith ina rí Éireann a shlán faoi aon dá lorgairí go bhfuil laoi nó litir i seanchas Éireann ina bhfuil lua nó iomrá ar Ghiolla Mór a bheith ina rí Éireann riamh: ach mura do Mhuircheartach Mór mac Earca ba rí Éireann agus ab fhear comhaimsire do Rí Artúr a ghaireann é; agus níorbh fhéidir Muircheartach a bheith faoi chíoscháin ag an rí Artúr, de bhrí go raibh sé féin tréan in Éirinn agus in Albain, agus gurbh é a chuir a sheisear dearthár in Albain, agus gur fear díobh ba chéad rí de Chine Scoit ar Albain, mar atá Fearghus Mór mac Earca, agus fós gur le Scoit agus le Piochtaí a thit Rí Artúr féin. An Fearghus seo a dúirt mé ba é céad rí Alban de Scoit é: óir thar ceann go n-áiríonn Hector Boetius i Stair na hAlban naoi rí dhéag agus fiche a bheith ar Albain roimh an bhFearghus seo, más ea ní raibh aon rí de Chine Scoit de réir an tseanchais ar Albain roimhe: agus mar a n-abair gurbh é Fearghus mac Fhearchair rí Éireann ba chéad rí de Chine Scoit ar Albain, ní fíor dó sin, óir ní raibh aon rí ar Éirinn riamh darbh ainm Fearchar, agus mar sin ní raibh Fearghus mac Fhearchair ina rí Alban, amhail a deir Hector Boetius: agus má bhí gur thoil le Muircheartach Mór a dheartháir Fearghus mac Earca a bheith ina rí Alban, más ea, is é ainm a ghairtear do Mhuircheartach féin in annála Éireann, “Rex Scotorum,” á chur i gcéill go raibh ardchor aige ar na Scoit in Éirinn agus in Albain; agus ní inmheasta an té a bhí sna cumhachtaí seo a bheith faoi chíoscháin ag an rí Artúr. Agus fós deir Spíd ina chroinic nach cíoscháin a bhí ag an rí Artúr ar rí Éireann, ach comhar cairdis cogaidh, ionas cibé acu ar a mbeadh leatrom namhad, go raibh d’fhiacha ar an dara fear cúnamh slua a thabhairt don té díobh ar a mbeadh leatrom: agus is é ainm a ghaireann Spíd don chúnamh seo “dlí cairdis cogaidh,” amhail atá idir rí na Spáinne agus an tImpire: óir cuirfidh gach aon díobh cúnamh le linn a riachtanais go dtí an té eile, agus ní intuigthe as sin go bhfuil cíoscháin ag rí na Spáinne ar an Impire, nó ag an Impire ar rí na Spáinne. Mar an gcéanna, má tharla comhbhá cogaidh idir an rí Artúr agus Muircheartach mac Earca rí Éireann ionas go gcleachtaí leo a chéile d’fhortacht le linn leatroim a bheith ar cheachtar díobh, ní intuigthe as sin cíoscháin a bheith ag ceachtar díobh ar a chéile. Is móide is intuigthe fírinne an ní seo an ní a deir Nubrigiensis sa séú caibidil fichead den dara leabhar dá stair, mar a labhraíonn ar Éirinn: — “níor luigh Éire riamh faoi chumhachtaí coigríche.” Tig fós Cambrens féin leis an ní seo, sa séú caibidil fichead, mar a n-abair: — “bhí Éire saor ó thús ó imruagadh an uile chine coigríche.” As na briathra seo is follas nach raibh ardchor ag Artúr, nó ag ardfhlaith eile coigríche ó thús riamh ar Éirinn go gabháltas Gall: agus fós ní inmheasta go raibh cor ag Briotanaigh ar Éirinn, mar nach bhfuaireadar Rómhánaigh iontu féin lámh a chur inti, agus ní hea amháin gan cor a bheith ag Rómhánaigh nó ag eachtrannaigh eile uirthi, ach is í Éire ba chúl dídine do na críocha eile lena gcaomhnú ar fhorneart [na] Rómhánach agus eachtrannach [eile].

Ag seo mar a thig Camden leis seo sa leabhar dá ngairtear “Britannia Camdeni,” mar a n-abair; — “Ar mbeith do Rómhánaigh ag forleathnú a bhflaithis, tháinig siad gan amhras an iomad ón Spáinn, ón bhFrainc, agus ón mBreatain anseo (ag labhairt ar Éirinn), do réiteach a muineál féin ó chuing ró-urchóideach na Rómhánach.” As seo is intuigthe nach ea amháin gan Rómhánaigh a theacht in Éirinn, ach fós gur inti a chumhdaítí lucht na gcríoch eile ó Rómhánaigh. Ag seo fós mar a deir an Camden céanna, ag bréagnú na droinge a deir, de réir barúla, go raibh cor ag Rómhánaigh ar Éirinn: — “Is ar éigean a chreidfinn i m’intinn go raibh Éire riamh faoi chumhacht na Rómhánach.”

Deir Cambrens sa naoú caibidil, go dtugaidís na fir in Éirinn na mná a bhíodh pósta ag a ndeartháireacha i ndiaidh bhás na ndeartháireacha sin: agus deir nach ndíoltaí an deachú in Éirinn, agus nach mbíodh cion ar phósadh inti, go teacht an chairdinéil Iohannes Papiron; cé ea, ní fíor dó seo, amhail a chruthóimid i gcorp na staire, agus mar a bheidh follas as an díonbhrollach seo féin go grod inár ndiaidh. Deir sa seachtú caibidil, mar a dtráchtann ar ionaí na hÉireann, go bhfuil tobar sa Mumhain, a dhéanann duine liath do láthair an tan a fholcann a fholt nó a fhionnadh as, agus, mar an gcéanna, go bhfuil tobar in Ultaibh a dhéanann toirmeasc na léithe. Cé ea, níl samhail na dtoibreacha seo in Éirinn anois, agus ní shílim go raibh in aimsir Chambrens, ach na hiontais seo a chur síos mar dhathú ar a bhréaga.

Deir Cambrens sa dara caibidil fichead, an tan a bhíonn daoine uaisle in Éirinn ag tabhairt daingin dá chéile, i láthair easpaig, go bpógann siad an tráth sin taise naoimh, agus go n-ibheann siad fuil a chéile, agus ansin go mbíonn ullamh le déanamh fill ar a chéile. Mo fhreagra air anseo, nach bhfuil laoi ná litir, seanchais ná seanscríbhinne iris ná annála ag teacht leis ar an mbréag seo: agus fós is follas go raibh d’fhiacha ar na seanchaithe gan a shamhail seo de dhrochnós a cheilt, agus fós a chur i gcairt i bpéin a n-ollúnachta a chailleadh, dá mbeadh sé ar gnáthú in Éirinn. Uime sin is follas gur bréag a rinne Cambrens anseo. Deir Cambrens, sa deichiú caibidil, gur cine neamhfhial Gaeil; ag seo mar a deir: — “Cine, iomorra, neamhfhial an cine seo,” (ar sé). Cé ea, ní beag liom Stanihurst ina stair ag freagairt dó sa ní seo, ag labhairt ar oineach na nÉireannach; ag seo mar a deir: — “Go deimhin (ar sé), is daoine rófhiala iad, agus níl céim is mó inarbh fhéidir leat a mbuíochas a thuilleamh ná do thaithí a dhéanamh de do dheoin agus de do thoil dá dtithe.” As seo is intuigthe gur dhaoine fiala fíoroinigh faoi bhia iad, gan cead do Chambrens. Deir Cambrens mar a scríobhann ar Éirinn, gurb í bean rí Mí a chuaigh ar éalú le Diarmuid na nGall; cé ea ní fíor dó sin, ach ba í bean Thiarnáin Uí Ruairc rí Bhréifne í, agus ba í iníon Mhurchú mhic Fhloinn mhic Mhaoilseachlainn rí Mí í, agus Dearbhfhorgaill ab ainm di. Deir fós gurb i Sliabh Bladhma a fhásann Siúir agus Feoir agus Bearú, cé ea ní fíor dó sin; óir is follas gur a héadan Shléibhe Bladhma don leath thoir a fhásann an Bhearú, agus gur a héadan Shléibhe Aildiúin lena ndeirtear Sliabh an Bhearnáin in Uíbh Chairin a fhásann Siúir agus Feoir.

Deir arís sa gcúigiú caibidil fichead den leabhar tuarascála thug ar Éirinn, gurbh amhlaidh a dhéantaí rí Chineáil gConaill, eadhon Ua Dónaill, cruinniú a chur ar lucht a thíre ar chnoc ard ina dhúiche, láir bhán a mharú, a cur á bruith i gcoire mhór ar lár an mhachaire, agus arna bruith, a bheith ag ól a hanraith amhail gadhar nó cú lena bhéal, agus a bheith ag ithe na feola as a lámha gan scian gan arm á gearradh aige, agus gur roinneadh an chuid eile den fheoil ar an gcomhdháil, agus go bhfothragadh é féin as an anraith. Is follas gur bréagach an ní seo a deir Cambrens, de réir sheanchas na hÉireann; óir is amhlaidh a fhoilsíonn gurbh amhlaidh a ghairtí Ó Dónaill, maille le suí dó i measc uasal agus oireachta a chríche féin, agus taoiseach d’uaisle a chríche féin a sheasamh ina fhianaise, go slat dhíreach bhán ina láimh, agus an tan a dháileadh do rí Chineáil gConaill í, is ea a deireadh leis, ceannas a chríche féin a ghabháil, ceart agus cothrom a choinneáil idir gach dhá roinn dá dhúiche; agus gurbh uime a ordaíodh an tslat a bheith díreach bán, á chur i gcuimhne dó, gurbh ea a dhlífeadh bheith díreach ina bhreithiúnas, agus glan ionraic ina ghníomhartha. Is ionadh liom Cambrens a lua na bréige seo, agus measaim gurab le meabhal a chuir síos ina chroinic í. Óir is follas gur dhaoine cráifeacha caoindúthrachtacha iad ó aimsir go haimsir, agus gur thréig mórán díobh an saol, agus gur chríochnaigh siad a mbeatha go rafar rialta, agus fós gur tháinig iomad de naoimh díobh, mar atá Colm Cille, Baoithín, agus Adhamnán, agus mórán eile [de naoimh nach luafaimid anseo]. Ní inchreidte fós go dtabharfaidís uaisle Éireann fulaingt do rí Chineáil gConaill an nós barbartha úd a luann Cambrens a bheith ar taithí aige; agus an Creideamh Caitliceach ar marthain acu, ó aimsir Phádraig go gabháltas Gall: agus dá réir sin, measaim gur bréag mheabhlach gan bharántas a rinne Cambrensis anseo.