Geddyn Greim er y Ghaelg

Ta bree noa ayns y Cheshaght Ghaelgagh ec y traa t'ayn, as ny shlee dy leih jannoo studeyrys er yn chenn ghlare, ymmodee sleih aegey nyn mast'oc, as s'treisht lhien ooilley dy vees chengey ny mayrey freilt bio lurg ooilley. Agh shimmey keayrt ve jeeaghyn myr dy beagh ee raad y vaaish.

Baarle ynrican goll er loayrt dy-chooilley voayl, as gyn fockle erbee dy Ghaelg ry-chlashtyn. Agh choud's va ny Manninee dooie as y Ghaelg oc paartail, fer lurg fer, va paart dy leih saa goll lesh shilley er y sheeloghe shinney, loayrt roo as clashtyn roo as geddyn greim er ny fockleyn as y blass kiart, as cheet dy ve cliaghtit rish co-loayrtys 'sy chenn ghlare — deiney lheid as Illiam y Radcliffe, Mark Braide, Juan y Geill, Doug y Karaghey, Leslie as Walter Quirk, Walter y Chleree, Chalse y Craine, Ewan y Christeen, as shiartanse dy fir elley, as b'yindyssagh dy jarroo yn obbyr va jeant oc y Ghaelg y 'reayll bio.

As myr shoh, ga dy row y snaie feer cheyl as faase, keayrtyn, foast cha row eh rieau dy-bollagh brisht. Ta ooilley ny Manninee dooie ersooyl, nish dy vel y fer s'jerree jeu, Ned Maddrell voish Glion Chass, dooinney coar as gennal as lum-lane dy Ghaelg, caillt dooin; hooar eshyn baase 'sy gheurey shoh chaie (1974). Agh ta'n Ghaelg foast bio as goll er loayrt fud reyggyryn noa dy Vanninee, 'naght fodmayd gra reesht, “Cha bee y Ghaelg dy bragh marroo choud's veesmainyn bio.”

Agh shimmey keayrt v'ee er ve bunnys ersooyl. Er-my-hon hene, ga dy vel mee toiggal paart dy Ghaelg nish, va mish ny smoo na daeed vlein dy eash roish my row fockle erbee dy Ghaelg aym. Er yn oyr dy chaill mee my ayr as my voir tra nagh row mee agh my phaitchey (cha nel cooinaghtyn erbee aym er my ayr, hooar eh baase tra va mee foast 'sy chlean, as va my voir ersooyl tra nagh row mee agh hoght bleeaney dy eash) va mee troggit marish my hennayr as my warree ayns balley beg cheerey ayns mean ny h-ellan! She Manninee dooie v'adsyn ny neesht, ruggit as troggit 'sy Ghaelg er-gerrey da Glion Rushen, as b'oallagh daue loayrt ry-cheilley ass y Ghaelg traa erbee nagh row ad geearree dy loayrt dy baghtal roish ny paitchyn ocsyn; cha row Gaelg erbee er-lhimmey jeh fockle ny ghaa cadjin. Myr shen, ga dy row yn chenn sleih flaaoil 'sy Ghaelg, cha dooar ny paitchyn oc un 'ockle j'ee, ny mish noadyr, as ayns y lught-thie ainyn, hooar y Ghaelg baase ayns un heeloghe, son dy nee ooilley Baarle va ry-chlashtyn ayns ny schoillyn. Un red symoil — s'cooin lhiam shenn dooinney va baghey er y cheer cha nee foddey voish y thie ainyn, as va sleih gra nagh row Baarle erbee echey. Cha nel mee lane shickyr nee yn 'irriney shoh ny dyn, agh er dyn traa shen ta mee er chlashtyn dy row earroo dy gheiney as vraane elley lheid as eshyn er y cheer, nagh dod y Vaarle y hoiggal ny loayrt. As va palchey dy Ghaelg goll er loayrt fud ny shenn eirinee er y cheer, as erskyn ooilley fud ny eeasteyryn, agh cha row fys aym er shoh ec y traa shen.

Aghterbee, shen yn aght va mish er ny hroggal ayns mean Ellan Vannin hene gyn fockle erbee er my hengey jeh'n ghlare va my hennayryn er loayrt rish keeadyn dy vleeantyn. Ny lurg shen hie mee dys schoill ayns Doolish rish kiare bleeaney; hooar mee greim er cooid veg dy Rangish as Ladjyn, agh cha geayll mee fockle erbee mychione my ghlare hene.

Fy-yerrey, 'sy vlein nuy keead jeig tree as feed, d'aag shin y cheer as ghow shin thie ayns Purt-ny-h-Inshey. Ta fys aym nish dy row palchey dy Ghaelg goll er loayrt mygeayrt-y-moom, agh cha dug mish geill erbee jee. Ny sodjey na shen, va mee baghey ry-bleeantyn ayns y thie cheddin marish shenn dooinney va fer jeh ny Manninee dooie share 'syn Ellan — Thomase Mc. Alistair, braar da my warree. S'cooin lhiam, eer nish, dy row schoillaryn as studeyryn cliaghtey cheet dys y thie ain dy loayrt rishyn as geddyn y blass kiart voish. Ta caslys aym foastagh jeh Chalse y Craine ny hassoo eddyr Thomas as Harry Boddagh, Manninagh dooie elley va baghey er-gerrey da Skylley Maayl ec y traa shen. Agh cha row sym erbee aym er y Ghaelg ec y traa shen, bleb myr va mee, as cha d'ynsee mish veg voish.

Te slane jarroodit aym nish cre'n aght ghow mee toshiaght dy smooinaghtyn mychione y Ghaelg, agh s'cooin lhiam fastyr dy row choud's va mee shooyl er Bayr ny Traie, tra haink eie ayns my chione, “Nagh scammylt eh dy nee Manninagh mish, as ooilley my vooinjer nyn Manninee myrgeddin, as er-hoh mish gyn fockle erbee dy Ghaelg er my hengey? Cre oddys ve jeant mychione y chooish shoh?” Va mee er chlashtyn hannah voish fer ennagh elley dy row brastyl Gaelgagh goll er cummal boayl ennagh ayns Purt-ny-h-Inshey, agh choud's shen cha row mee er ngoaill tastey erbee jeh. Agh va fys aym dy row un chenn dooinney bentyn da'n vrastyl shoh — Caesar Cashin, va ruggit ec y Niarbyl as troggit 'sy Ghaelg. Ga dy row eshyn foddey ny shinney na mish, va mish ainjyssagh rish, son v'eh baghey ayns shap er-gerrey da'n Crosh (Boayl y Vaghee), as va mish cliaghtit goll stiagh ayns shen dy-mennick. Hie mee lesh shilley er Caesar as vrie mee jeh, “Ta mee credjal dy vel brastylyn Gaelgagh goll er cummal ayns Purt-ny-h-Inshey, as my she 'n 'irriney shen baillyms cosney stiagh ayn as paart dy Ghaelg y gheddyn. She Manninagh mish, agh cha nel veg y Ghaelg aym.” D'reggyr eshyn, “Ta brastyl cummit dagh Jerdein ayns thie beg er Kione y Valley mysh shiaght er y chlag 'syn 'astyr. Ta mish ro henn nish dy yannoo monney, agh ta mee shickyr dy vees failt ort traa erbee. Cur uss shilley er Yamys y Kinlaoi, earroo daa yeig as feed Straid Ghoolish; she eshyn yn ard ghooinney 'sy vrastyl nish.” Loayr mee eisht rish Captain Kinlaoi, shenn hiaulteyr va mainshtyr y phurt ec Purt-ny-h-Inshey, as b'haittin leshyn dy-jarroo studeyr noa dy gheddyn, as hie mee dys y vrastyl laa-ny-vairagh.

Yn 'irrinney y 'ra, chaill mish cree er y toshiaght, son dy dooar mee mee-hene er my hilgey jeeragh stiagh ayns yn ushtey dowin, lhaih magh ass yn Vible Ghaelgagh, as mish gyn fockle dy Ghaelg ayns my kione ny er my hengey. Rish shiaghteeyn va mee bunnys slane caillt, agh ny veggan as ny veggan hooar mee tushtey jeh red beg dy ghrammeydys as shiartanse dy 'ockleyn, as ny lurg shen cha row eh ro olk, ga shegin dou goaill rish, eer foastagh, nagh vel slane toiggal aym er y ghrammeydys Ghaelgagh.

Un 'ockle dy choyrle dys studeyryn, Jean-jee ymmyd ooilley'n traa jeh wheesh dy Ghaelg as t'eu. Tra va mish g'ynsaghey b'oallagh dou loayrt rhym-pene ec my obbyr, jannoo skeealyn as co-loayrtyssyn ayns my chione as cur Gaelg orroo; as dy beagh red erbee nagh dod mee chyndaa ayns y Ghaelg, verrin ny feyshtyn shoh roish y Captain cha leah as dod mee.

Cha nel chengey erbee bio choud's t'ee freilt ayns lioaryn as pabyryn. Ta rouyr jeh nyn lheid ain hannah. Mannagh vel ee ry-chlashtyn fud yn theay, cha n'eeu eh agh beggan.

Ag Fáil Greim ar an Mhanainnis

Tá fuinneamh nua sa Chumann Gaelach ag an am atá ann, agus níos líonmhaire de shlua ag déanamh staidéir ar an tseanteanga, mórán daoine óga ina measc, agus is iontaoibh linn uile go mbeidh teanga na máthar faoi choimeád beo i ndeireadh na dála. Ach is iomaí uair a bhí sé ag féachaint mar go mbeadh sí bealach an bháis.

Béarla amháin á labhairt gach uile áit, agus gan focal ar bith de Mhanainnis le cloisteáil. Ach chomh fada is a bhí na Manannaigh dhúchasacha agus an Mhanainnis acu ag fáil bháis, ceann i ndiaidh cinn, bhí cuid den slua is óige ag dul le cuairt ar an ghlúin is sine, ag labhairt leo agus ag cloisteáil leo agus ag fáil greim ar na focail agus an blas ceart, agus teacht chun bheith cleachta le comhrá sa tseanteanga — daoine leithéid agus Uilliam an Radcliffe, Mark Braide, Seán an Aire, Doug an Karaghey, Leslie agus Walter Quirk, Walter an Chléirigh, Chalse an Craine, Ewan an Chríostaí, agus roinnt fear eile, agus b'iontach go deimhin an obair a bhí déanta acu an Mhanainnis a choinneáil beo.

Agus mar seo, cé go raibh an snáth fíorchaol agus lag, uaireanta, fós ní raibh sé riamh ar fad briste. Tá gach ceann de na Manannaigh dhúchasacha imithe, anois go bhfuil an ceann is deireanaí díobh, Ned Maddrell ó Ghleann Chos, duine corr agus meidhreach agus lomlán de Mhanainnis, caillte dúinn; fuair seisean bás sa gheimhreadh seo caite (1974). Ach tá an Mhanainnis fós beo agus á labhairt ar fud roinnt nua Manannach, mar is féidir linn a rá arís, “Ní bheidh an Mhanainnis go brách marbh chomh fada is a bheimidne beo.”

Ach is iomaí uair a bhí sí tar éis a bheith beagnach imithe. Ar mo shon féin, cé go bhfuil mé ag tuiscint roinnt Manainnise anois, bhí mise níos mó ná daichead bliain d'aois sula raibh focal ar bith de Mhanainnis agam. De bharr gur chaill mé m'athair agus mo mháthair tráth nach raibh mé ach i mo pháiste (níl cuimhneamh ar bith agam ar m'athair, fuair sé bás nuair a bhí mé fós sa chliabhán, agus bhí mo mháthair imithe tráth nach raibh mé ach ocht mbliana d'aois) bhí mé tógtha ag mo sheanathair agus mo mhamó i sráidbhaile i lár an oileáin! Is Manannach dúchasach a bhí siadsan araon, beirthe agus tógtha sa Mhanainnis i ngar do Ghleann Roisean, agus ba ghnáth dóibh labhairt le chéile as an Mhanainnis am ar bith nach raibh siad ag iarraidh le labhairt go soiléir roimh na páistí acusan; ní raibh Manainnis ar bith cé is moite d'fhocal nó dhó coitianta. Mar sin, cé go raibh an seanslua líofa sa Mhanainnis, ní bhfuair na páistí acu aon fhocal di, ná mise ach an oiread, agus sa teaghlach againne, fuair an Mhanainnis bás in aon ghlúin, mar gur uile Béarla a bhí le cloisteáil sna scoileanna. Aon rud suimiúil — is cuimhin liom seanduine a bhí ina chónaí ar an tír nach fada ón teach againne, agus bhí slua ag rá nach raibh Béarla ar bith aige. Níl mé lánchinnte an é an fhírinne seo nó nach é, ach ó shin tá mé tar éis cloisteáil go raibh uimhir daoine agus mhná eile leithéid agus eisean ar an tír, nár fhéad an Béarla a thuiscint nó a labhairt. Agus bhí neart Manainnise á labhairt ar fud na seanfheirmeoirí ar an tír, agus os cionn uile ar fud na n-iascairí, ach ní raibh a fhios agam air seo ag an am sin.

Ar aon chuma, sin an dóigh a raibh mise do mo thógáil i lár Oileán Mhanann féin gan focal ar bith ar mo theanga den chaint a bhí mo sheanaithreacha tar éis labhairt leis na céadta bliain. Ina dhiaidh sin chuaigh mé chuig scoil in Doolish le ceithre bliana; fuair mé greim ar chuid bheag de Fhraincis agus Laidin, ach níor chuala mé focal ar bith faoi mo theanga féin.

Faoi dheireadh, sa bhliain naoi gcéad déag trí agus fiche, d'fhág muid an tír agus ghabhamar teach i bPort na hInse. Tá a fhios agam anois go raibh neart Manainnise á labhairt i mo thimpeall, ach níor thug mise aire ar bith di. Níos mó ná sin, bhí mé i mo chónaí le blianta sa teach céanna le seanduine a bhí ceann de na Manannaigh dhúchasacha is fearr san Oileán — Tomás Mc. Alistair, deartháir do mo mhamó. Is cuimhin liom, fiú anois, go raibh daltaí agus scoláirí cleachta ag teacht go dtí an teach againn le labhairt leis-sean agus ag fáil an blas ceart uaidh. Tá pictiúir agam fós de Chalse an Craine ina sheasamh idir Thomas agus Harry Bodach, Manannach dúchasach eile a bhí ina chónaí i ngar do Shéipéal Maayl ag an am sin. Ach ní raibh suim ar bith agam sa Mhanainnis ag an am sin, amadán mar a bhí mé, agus níor fhoghlaim mise faic uaidh.

Tá sé iomlán dearmadta agam anois conas a thosaigh mé smaoineamh faoin Mhanainnis, ach is cuimhin liom tráthnóna amháin chomh fada is a bhí mé ag siúl ar Bhóthar na Trá, nuair a tháinig glaoch i mo cheann, “Nach scannal é gur Manannach mise, agus uile mo mhuintir ina Manannaigh freisin, agus anseo mise gan focal ar bith de Mhanainnis ar mo theanga? Cad is féidir le bheith déanta faoin chúrsa seo?” Bhí mé tar éis cloisteáil cheana ó fhear éigin eile go raibh rang Gaelach á thionól áit éigin i bPort na hInse, ach chomh fada is sin ní raibh mé tar éis gabháil aird ar bith de. Ach bhí a fhios agam go raibh aon seanduine bainte leis an rang seo — Caesar Cashin, a bhí beirthe ag an Niarbyl agus tógtha sa Mhanainnis. Cé go raibh seisean i bhfad níos sine ná mise, bhí mise aitheanta leis, óir bhí sé ina chónaí i siopa i ngar don Chros (Áit a Áitithe), agus bhí mise cleachta dul isteach ansin go minic. Chuaigh mé le cuairt ar Chaesar agus d'fhiafraigh mé de, “Tá mé ag creidiúint go bhfuil ranganna Gaelacha á dtionól i bPort na hInse, agus más é an fhírinne sin ba mhian liomsa fáil isteach ann agus roinnt Manainnise a fháil. Is Manannach mise, ach níl faic na Manainnise agam.” D'fhreagair seisean, “Tá rang coinnithe gach Déardaoin i dteach beag ar Cheann an Bhaile timpeall seacht a chlog sa tráthnóna. Tá mise róshean anois le déanamh mórán, ach tá mé cinnte go mbeidh fáilte romhat am ar bith. Tabhair cuairt ar Shéamas a Kinlaoi, uimhir a dó dhéag agus fiche Sráid Ghoolish; is eisean an taoiseach sa rang anois.” Labhair mé ansin le Captain Kinlaoi, seanseoltóir a bhí máistir an phoirt ag Port na hinse, agus ba mhaith leis-sean go deimhin mac léinn nua le fáil, agus chuaigh mé go dtí an rang lá arna mhárach.

An fhírinne a rá, chaill mise croí ar an tosach, toisc go bhfuair mé mé féin do mo chaitheamh díreach isteach san uisce domhain, léamh amach as an Bhíobla Ghaelach, agus mise gan focal de Mhanainnis i mo cheann nó ar mo theanga. Le seachtainí bhí mé beagnach iomlán caillte, ach ina dhiaidh ar ndiaidh fuair mé eolas de rud beag de ghramadach agus roinnt focal, agus ina dhiaidh sin ní raibh sé ró-olc, cé gurbh éigean dom glacadh leis, fiú fós, nach bhfuil iomlán tuisceana agam ar an ghramadach Ghaelach.

Aon fhocal de chomhairle chuig scoláirí, Déanaigí úsáid i rith an ama den oiread de Mhanainnis agus atá agaibh. Nuair a bhí mise ag múineadh ba ghnáth dom labhairt liom féin ag m'obair, ag déanamh scéalta agus comhráite i mo cheann agus ag cur Manainnise orthu; agus go mbeadh rud ar bith nár fhéad mé tiontú sa Mhanainnis, chuirfinn na ceisteanna seo roimh an Captain chomh luath agus a d'fhéad mé.

Níl teanga ar bith beo chomh fada is atá sí faoi choimeád i leabhair agus páipéir. Tá an iomarca dá leithéid againn cheana. Mura bhfuil sí le cloisteáil ar fud an phobail, ní fiú é ach beagán.