Ta paart dy leih baghey ayns Purt ny hInshey ny laghyn shoh; she deiney doiagh adsyn as cha nel fys ec monney sleih dy by vie lhieu jannoo spotchyn aitt. V'ad foddey ny smessey tra v'ad ny saa agh t'ad foast jannoo spotch ny ghaa eer ec y traa t'ayn jiu. Shione dou ad agh cha b'loys dou gimraa nyn enmyn er yn oyr dy vel ad foast bio as sheign dou freayll nyn volliaght. Myr shen, ta ny skeealyn shoh firrinagh; cha nee agh ny enmyn t'er ve caghlaait son coadey ny drogh-yantee.
Lane bleeantyn er dy henney, tra v'ad foddey ny saa, va shenn shiaulteyr ayn va cliaghtey shooyll mygeayrt y valley. Va lurgey caillt ec y chiaullteyr shoh; cha nel fys aym row eh caillt sy chaggey ny kyndagh rish drogh-haghyrt ennagh, agh aghterbee va lurgey fuygh echey. Va'n lurgey shoh jeh'n torch shenn-emshyragh as bun feer veg er, yn torch ta enmyssit peg-leg. Boallagh da'n chiaulteyr shoh goaill fea cheusthie jeh thie-oast ayns Boayl y Vargee. Hoie eh sheese er skelloo fo'n uinnag cheddin as hug eh e lurgey fuygh ayns yn ynnyd cheddin gagh laa. Ghow fer ny deiney ta mee er n'imraa rimlagh liauyr as ren eh loob ayns e chione. Daag eh yn loob er y thalloo fo'n uinnag ec yn ynnyd boayl va'n shiaulteyr cliaghtey cur e lurgey fuygh. Tra haink eh as hoie eh sheese er y skelloo yn laa shoh, hayrn yn dooinney aeg er y rimlagh derrey ren yn loob chionney mygeayrt bun e lurgey fuygh. Eisht hayrn eh dy doaltattym lesh ooilley e niart as huitt yn shiaulteyr er y thalloo gyllagh e hiaght mynney mollaght ayns ard-choraa.
Bee fys eu ooilley dy row ard-speek ayns Keeill Noo Charmane ec Purt ny hInshey as haink eh dy ve neu-hickyr lurg dorrin mooar as beign daue eh y lhiggey sheese. Ta ny claghyn vooarey foast ry akin sy rhullick as ta ny paitchyn cloie ny mast' oc ny laghyn shoh. Haink daa ghooinney trooid y rhullick oie dy row lurg yn traa va ny thieyn oast doont. S'cosoyllagh dy row ad lane dy lhune er yn oyr dy by vie lhieu giu palchey dy yough as lheid y shen, agh lhisins gra nagh vel mee er vakin ad scooirit rieau. Ec y traa shen va'n Chlagh Chrooinys er ve goit ersooyl dys Nalbin voish Lunnin, as ga dy vel clagh vooar er ash reesht fo stoyl yn chrooinys ayns Manishter Westminster, ta paart dy leih gra nagh nee yn fer kiart ee, as dy vel Clagh Scone foast ayns Nalbin.
Aghterbee, haink ny deiney shoh er clagh mysh yn mooadys cheddin as Clagh Scone tra v'ad goll dy valley, as chiangle ad foagrey mygeayrt-y-mysh er ny screeu myr shoh:
“Hooar shin eh! Shoh eh! Yn Chlagh Chrooinys,” as daag ad eh er greeishyn Offish ny Polleenyn Purt ny hInshey. Chrank ad er y dorrys as roie ad dys cheu elley y raad, boayl chiell ad ad hene as dreayll ad arrey. Lurg tammylt beg haink sunder magh cur e vreechyn mygeayrt-y-mysh as, ga dy row eh gymmyrkey soilshey, cha vaik eh yn chlagh vooar. As ren eh snapperal harree as huitt eh gour-e-vullee dys bun ny greeishyn.
Honnick ad eh goll seose ny greeishyn reesht as lhaih yn foagrey, agh erreish da fakin shen beign daue goll er yn oyr nagh voddagh ad scuirr garaghtee.
Mysh daa vlein er dy henney ayns Mee Houiney, cheayll cummaltee Phurt ny hInshey ta baghey ec kione y valley sniessey da Glion Meay sheean quaagh syn oie. Cheayll mee eh mee hene mysh nane er y chlag sy voghrey gagh oie rish shiaghtyn ny ny smoo. V'eh gollrish moddey gullyrnee ny tarroo buirroogh, agh va mee lane shickyr nagh nee sheean dooghyssagh eh. Fy yerrey cheayll mee dooinney loayrt mychione y cheean quaagh sy thie-lhonney. Va'n dooinney shoh ruggit ayns Lerphoyll agh va'n ayr as y voir echey nyn Manninee dooie as ta shenn ennym Manninagh echey myrgeddin. Agh ta ny deiney elley cliaghtey jannoo spotch jeh, gra nagh vel eh agh Sostnagh as myr shen. T'ad jannoo spotchyn aitt elley da myrgeddin. Daag ad costraylyn lhonney cheu mooie e hie oie dy row boayl ta ny costraylyn bainney faagit dy cadjin.
V'eh gra dy row eh er chlashtyn sheean quaagh rish shiaghtyn faggys da e hie as dy row eh shieltyn dy row scaan taaghey yn ynnyd shen. Honnick mee dy row paart dy gheiney scryssey tra nagh row eh jeeaghyn orroo, as er-lhiams dy row fys oc er yn aght va'n sheean jeant. Aghterbee, v'eh loayrt mychione ooilley ny reddyn quaagh erskyn-dooghys. Ny smoo, v'eh loayrt ny s'leaie v'ad scryssey as fy yerrey va cooinaght aym er red ennagh lhaih mee ayns lioar mychione shenn chliaghtaghyn Ellan Vannin. Va spotch er n'imraa sy lioar enmyssit Jouyl ayns y Phiob. Boallagh da ny guillyn Manninagh cur fritlagyn ayns piob-surn as loshtey ad. Ta'n phiob feddanaghey dy injil tra ta'n aer roie dy tappee trooid y phiob. Dooyrt mee rish dy row Jouyl sy Phiob echey er-lhiams. Cha row eh toiggal agh ren ny deiney elley garaghtee er. Cha mie lesh yn chooid smoo jeh cummaltee Phurt ny hInshey va cheusthie y chashtal er yn oie; cha lhiass dou gra cre'n oyr shen; mannagh vel fys oc mychione skeeal ennagh elley, shione daue dy mie yn Moddey Doo er-dyn y traa dod ad shooyll hoshiaght. Agh ta fer ayn boallagh jannoo spotch mie tra v'eh ny ghuilley as er-dyn y traa shen neesht. Boallagh da shooyll choud's greeishyn yn chashtal marish caarjyn as eisht gra roo.
“Cha b'loys dou goll ny sodjey; ta mee goaill aggle roish y Voddey Doo. Hems er ash dy valley.”
Tra cheayll ad shen yiarragh ny fir elley nagh ghow ad aggle er chor erbee as kiart dy mie da goll dy valley dys e vummig. Erreish daue gra shen veagh ad eignit goll ny sodjey dy soilshaghey magh nagh row aggle erbee orroo, agh veagh ad smooinaghtyn er y Voddey Doo ny yei shen as ooilley. Cho leah's v'ad ass shilley ragh eh hene dys ynnyd bione da, boayl va towl dys mullagh y voalley raad oddagh fer cosney stiagh sy chashtal. Tra haink ny fir elley dys cheu elley ny shenn ardchiamble veagh eh ayns shen hannah fuirraghtyn roo, as tra haink ad er gerrey da veagh eh giounstyrnee as gullyrnee er aght erskyn dooghys. Cha beagh ny fir elley tannaghtyn ayns shen foddey.
Tá roinnt mhaith ina gcónaí i bPort na hInse na laethanta seo; is daoine cineálta iadsan agus níl a fhios ag mórán slua gur mhaith leo déanamh jócanna aite. Bhí siad i bhfad níos measa nuair a bhí siad níos óige ach tá siad fós ag déanamh magaidh nó dhó fiú ag an am atá ann inniu. Is eol dom iad ach ní leomhfainn lua a n-ainm de bhrí go bhfuil siad fós beo agus is éigean dom coinneáil a rún. Mar sin, tá na scéalta seo fírinneach; ní ach na hainmneacha atá tar éis a bheith athraithe ar son chosaint na gcoirpeach.
A lán blianta ó shin, nuair a bhí siad i bhfad níos óige, bhí seanseoltóir ann a bhí cleachta le siúl timpeall an bhaile. Bhí cos caillte ag an seoltóir seo; níl a fhios agam an raibh sé caillte sa chogadh nó mar gheall ar thimpiste éigin, ach ar aon chuma bhí cos adhmaid aige. Bhí an chos seo den chineál seanaimseartha agus bun fíorbheag air, an cineál atá ainmnithe peg-leg. Ba ghnáth don seoltóir seo gabháil ciúnais taobh istigh d'óstán in Áit an Mhargaidh. Shuigh sé síos ar sheilf faoin fhuinneog chéanna agus chuir sé a chos adhmaid san ionad céanna gach lá. Ghabh fear na ndaoine atá mé tar éis lua dorú fada agus rinne sé lúb ina cheann. D'fhág sé an lúb ar an talamh faoin fhuinneog ag an ionad áit a raibh an seoltóir cleachta cur a chos adhmaid. Nuair a tháinig sé agus shuigh sé síos ar an tseilf an lá seo, tharraing an duine óg ar an dorú go dtí go ndearna an lúb teannadh timpeall bhun a choise adhmaid. Ansin tharraing sé go tobann le hiomlán a nirt agus thit an seoltóir ar an talamh ag béicíl a sheacht mionn mallacht in ard gutha.
Beidh a fhios agaibh uile go raibh ardspuaic i gCill Naomh Charmane ag Port na hInse agus tháinig sé le bheith éadaingean i ndiaidh stoirme móire agus b'éigean dóibh é a ligean síos. Tá na clocha móra fós le feiceáil sa reilig agus tá na páistí ag imirt ina measc na laethanta seo. Tháinig dhá dhuine tríd an reilig oíche amháin i ndiaidh an ama a bhí na hóstáin dúnta. Is cosúil go raibh siad lán de leann de bhrí gur mhaith leo ól neart de dheoch agus an leithéid sin, ach ba chóir domsa a rá nach bhfuil mé tar éis feiceáil iad ar meisce riamh. Ag an am sin bhí an Chloch Chorónaithe tar éis a bheith gafa ar siúl go hAlbain ó Londain, agus cé go bhfuil cloch mhór ar ais arís faoi chathaoir an chorónaithe i Mainistir Westminster, tá roinnt mhaith ag rá nach an ceann ceart í, agus go bhfuil Cloch Scone fós in Albain.
Ar aon chuma, tháinig na daoine seo ar chloch faoin mhéid chéanna agus Cloch Scone nuair a bhí siad ag dul abhaile, agus cheanglaíodar fógra ina timpeall arna scríobh mar seo:
“Fuaireamar é! Seo é! An Chloch Chorónaithe,” agus d'fhágadar sé ar staighrí Oifig na nGardaí Phort na hInse. Chnagadar ar an doras agus ritheadar go taobh eile an bhóthair, áit ar cheil siad iad féin agus choinnigh siad aire. I ndiaidh tamaill bhig tháinig sumnadóir amach ag cur a bhríste ina thimpeall agus, cé go raibh sé ag iompar solais, ní fhaca sé an chloch mhór. Agus rinne sé tuisliú thairsti agus thit sé i ndiaidh a mhullaigh go bun na staighrí.
Chonaiceadar é ag dul suas na céimeanna arís agus ag léamh an fhógra, ach tar éis dó é sin a fheiceáil b'éigean dóibh dul de bharr nach bhféadfaidís stopadh gáire.
Timpeall dhá bhliain ó shin i Mí na Samhna, chuala áitritheoirí Phort na hInse atá ina gcónaí ag ceann an bhaile is neasa do Ghleann na Má fuaim aisteach san oíche. Chuala mé é mé féin timpeall a haon a chlog sa mhaidin gach oíche le seachtain nó níos mó. Bhí sé cosúil le madra ag béiceadh nó tarbh ag búireach, ach bhí mé lánchinnte nach fuaim dhúchasach é. Faoi dheireadh chuala mé duine ag labhairt faoin fhuaim aisteach sa teach tábhairne. Bhí an duine seo beirthe i Learpholl ach bhí an t-athair agus an mháthair aige ina Manannaigh dhúchasacha agus tá seanainm Manannach aige freisin. Ach tá na daoine eile cleachta le déanamh magaidh de, ag rá nach bhfuil sé ach Sasanach agus mar sin. Tá siad ag déanamh jócanna aite eile dó freisin. D'fhágadar buidéal leanna taobh amuigh dá theach oíche amháin áit a bhfuil na buidéil bhainne fágtha de ghnáth.
Bhí sé ag rá go raibh sé tar éis cloisteáil fuaim aisteach le seachtain i ngar dá theach agus go raibh sé ag síleadh go raibh taibhse ag taithí an ionaid sin. Chonaic mé go raibh roinnt daoine ag drannadh tráth nach raibh sé ag féachaint orthu, agus is dóigh liomsa go raibh a fhios acu ar an dóigh a raibh an fhuaim déanta. Ar aon chuma, bhí sé ag labhairt faoi gach ceann de na rudaí aisteacha osnádúrtha. Níos mó, bhí sé ag labhairt níos luaithe bhí siad ag drannadh agus faoi dheireadh bhí cuimhne agam ar rud éigin a léigh mé i leabhar faoi seanghnásanna Oileán Mhanann. Bhí jóc luaite sa leabhar ainmnithe Diabhal sa Phíopa. Ba ghnáth do na buachaillí Manannacha cur balcaisí i bpíopa soirn agus iad a dhó. Tá an píopa ag feadaíl go híseal nuair atá an t-aer ag rith go tapa tríd an phíopa. Dúirt mé leis go raibh Diabhal sa Phíopa aige dar liomsa. Ní raibh sé ag tuiscint ach rinne na daoine eile gáire faoi. Chomh maith leis an chuid is mó d'áitritheoirí Phort na hInse a bhí taobh istigh an chaisleáin ar an oíche; ní gá dom a rá cén fáth sin; mura bhfuil a fhios acu faoi scéal éigin eile, is eol dóibh go maith an Madra Dubh ón tráth a d'fhéad siad siúl ar dtús. Ach tá fear ann ba ghnáth ag déanamh magadh maith nuair a bhí sé ina bhuachaill agus ón am sin freisin. Ba ghnáth dó siúl chomh fada le céimeanna an chaisleáin le cairde agus ansin ag rá leo.
“Ní leomhfainn dul níos faide; tá mé ag gabháil eagla roimh an Mhadra Dhubh. Rachaidh mé ar ais abhaile.”
Nuair a chualadar sin déarfadh na fir eile nár ghabhadar eagla ar chor ar bith agus ceart go maith dó dul abhaile chuig a mháthair. Tar éis dóibh rá é sin bheadh sé orthu dul níos faide le míniú nach raibh eagla ar bith orthu, ach bheidís ag smaoineamh ar an Mhadra Dhubh ina dhiaidh sin agus uile. Chomh luath is a bhí siad as amharc rachadh sé féin chuig ionad b'eol dó, áit a raibh poll go mullach an bhalla áit a bhféadfadh fear fáil isteach sa chaisleán. Nuair a tháinig na fir eile go dtí taobh eile na sean-ardeaglaise bheadh sé ansin cheana ag fanacht leo, agus nuair a thángadar i ngar dó bheadh sé ag amhastrach agus ag béiceadh ar bhealach osnádúrtha. Ní bheadh na fir eile ag fanacht ansin i bhfad.